Co wniósł Sobór Watykański II?

Od Soboru Watykańskiego II minęło już 60 lat. Dla większości katolików Kościół ukształtowany przez sobór jest rzeczywistością oczywistą i jedyną znaną.

Często nie zdajemy sobie nawet sprawy, że gdyby nie reformy Vaticanum II, nasz udział w życiu Kościoła byłby inny i – w przypadku świeckich – bardziej ograniczony. Powszechny dostęp i zachęta do lektury Pisma Świętego, czynne zaangażowanie w liturgię (również kobiet), mnóstwo ruchów i wspólnot katolickich działających prawie w każdej parafii – nie mielibyśmy tego bez Soboru Watykańskiego II. Sobór Watykański II zwołany został przez papieża Jana XXIII w 1962 r. i kontynuowany po jego śmierci przez Pawła VI do 1965 r. Postanowienia soboru, zawarte w 16 dokumentach, mają charakter nie tyle dogmatyczny, co duszpasterski, a ich celem była odnowa i ożywienie Kościoła. Główne osiągnięcia soboru zaprezentowane zostały w poniższych punktach.

Reforma liturgii

Zmiany, których wierni doświadczyli w najbardziej namacalny sposób, dotyczyły liturgii. Poza wprowadzeniem języków narodowych i zwróceniem się celebransa twarzą ku wiernym, kluczowe było dowartościowanie udziału świeckich. Liturgia została uznana za działanie nie tylko duchownych, ale całego Kościoła – ludu kapłańskiego. Odnowa liturgii przewidywała pełny, świadomy i czynny udział wszystkich wiernych, którzy dopuszczeni zostali do pełnienia funkcji liturgicznych. Dokument w całości poświęcony liturgii to Konstytucja o liturgii świętej „Sacrosantum concilium”.

Rola świeckich

Sobór podkreślił, że świeccy są pełnoprawnymi członkami ludu Bożego i równi są duchownym w godności i obowiązku budowania Kościoła. Mają oni udział w kapłańskiej, królewskiej i prorockiej misji Chrystusa, a ich zadaniem jest uczestnictwo w zbawczym dziele Kościoła przez uświęcanie świata od wewnątrz i przepajanie spraw doczesnych duchem ewangelicznym. Konstytucja „Lumen gentium” wskazała na „powszechne powołanie do świętości” – zarówno duchownych, jak i świeckich. Ponadto Dekret o apostolstwie świeckich „Apostolicam actuositatem” zachęcił kobiety do większego uczestnictwa w życiu i działalności Kościoła. W tym miejscu warto też wspomnieć o wskazaniach Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym „Dei Verbum”, która za rzecz niezbędną uznała dostęp wiernych do Pisma Świętego. Pamiętać należy, że wcześniej z ostrożnością podchodzono do udostępnianie Pisma Świętego świeckim.

Definicja Kościoła

Funkcjonujący w przeszłości obraz Kościoła jako Arki Noego – dryfującej pośród odmętów potopu i ratującej wybranych przed zagładą – ustąpił miejsca nowemu spojrzeniu. Sobór poprzez Konstytucję duszpasterską o Kościele „Gaudium et spes” skierował ofertą dialogu do całej rodziny ludzkiej. Kościół jest częścią świata – stwierdził dokument – dlatego musi ten świat poznać i rozumieć. Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium” określiła Kościół jako „narzędzie zbawienia wszystkich”, które – chociaż aktualnie nie obejmuje wszystkich ludzi – używane jest przez Chrystusa dla dobra całego świata. Sobór zdefiniował, iż w pełny sposób do Kościoła wcieleni są katolicy, jednak również inni chrześcijanie są z nim złączeni. Ponadto w duchowy sposób przyporządkowani są do niego również ci, którzy jeszcze nie przyjęli Ewangelii, a więc wyznawcy innych religii oraz niewierzący. Powyższe stwierdzenia były krokiem milowym na drodze dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego. W miejsce dawnej formuły „Kościół Chrystusowy jest Kościołem katolickim” wprowadzono nową: „Kościół Chrystusowy trwa w Kościele katolickim”. W ten sposób uznano fakt, iż poza widzialnym organizmem Kościoła katolickiego znajdują się „liczne pierwiastki uświęcenia i prawdy”, będące elementami Kościoła Chrystusa i raz na zawsze skończono z nazywaniem niekatolików heretykami czy schizmatykami.

Ekumenizm

Jednym z najbardziej przełomowych kroków Kościoła doby Vaticanum II było włączenie się w ruch ekumeniczny i uznanie chrześcijan-niekatolików za „braci w Panu”, usprawiedliwionych z wiary i włączonych przez chrzest w Chrystusa. Dekret o ekumenizmie „Unitatis redintegratio” wskazuje na liczne i ważne elementy Kościoła istniejące poza widzialnym obrębem Kościoła katolickiego. Cały trzeci rozdział dokumentu wylicza to, co łączy Kościół katolicki z innymi Kościołami chrześcijańskimi. Przełomowe było również uznanie, że wina za podziały w chrześcijaństwie leży także po stronie katolików. Bezpośrednim owocem soboru było zdjęcie w grudniu 1965 r. ekskomunik między Kościołami katolickim i prawosławnym, nałożonych w 1054 r.

Dialog z religiami

Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aetate” jest najkrótszym i jednym z ostatnich dokumentów Soboru Watykańskiego II. Jej znaczenie jest jednak rewolucyjne, rozpoczyna bowiem zupełnie nowy etap w relacjach Kościoła ze światem zewnętrznym – dialog międzyreligijny. W deklaracji Ojcowie Soborowi zwracają uwagę na duchowe wartości obecne w hinduizmie, buddyzmie oraz innych religiach, ukazują liczne związki z islamem i podkreślają szczególną więź łączącą chrześcijan z Żydami, którzy nigdy nie przestali być narodem wybranym. Deklaracja stwierdza: „Kościół nic nie odrzuca z tego, co w religiach owych prawdziwe jest i święte”. Zobowiązanie do dialogu w wyznawcami innych religii dotyczy wszystkich katolików i wypływa z samego sedna naszej wiary: „Nie możemy zwracać się do Boga jako do Ojca wszystkich, jeśli nie zgadzamy się traktować po bratersku kogoś z ludzi na obraz Boży stworzonych”.

***

Kościół katolicki poprzez reformy Soboru Watykańskiego II nie zmienił swej doktryny, ale ocenę świata zewnętrznego. Otwierając się na dialog z kulturami i religiami, nie wprowadził czegoś zupełnie nowego, ale powrócił do tradycji apostolskich i patrystycznych. Uznał też, że aby móc skutecznie pełnić swe posłannictwo, musi się nieustannie odnawiać i odczytywać znaki czasu. Nie wszyscy jednak zgodzili się z postanowieniami Vaticanum II. Skrajne środowiska tradycjonalistyczne odrzuciły sobór, uznając go za sprzeniewierzenie się wielowiekowej tradycji Kościoła, wyraz modernizmu i laicyzacji Kościoła. Szczególna krytyka spłynęła na zmiany wprowadzone w liturgii, otwarcie się na dialog z religiami niechrześcijańskimi i ekumenizm. Pod przewodnictwem biskupa Marcela Lefebvre doszło do schizmy, która objęła powstałe z jego inicjatywy Bractwo Piusa X. Również niektóre pozostające w jedności z Kościołem środowiska tradycjonalistyczne wykazują się sceptycyzmem wobec soboru, obwiniając go o kryzys Kościoła w Europie. Tymczasem kryzys ten istniał już wcześniej i sądzić należy, że tylko by się pogłębił, gdyby nie duszpasterskie przebudzenie będące owocem Vaticanum II. Świadectwem tego są liczne ruchy i wspólnoty katolickie ożywiające Kościół na przestrzeni parafii, diecezji i krajów.