Bazylika św. Jana na Lateranie – katedra biskupów Rzymu i matka wszystkich kościołów

Bazylika Laterańska, którą obejmuje dziś Leon XIV, to nie tylko katedra Biskupa Rzymu, ale również pierwsza monumentalna świątynia chrześcijańska w Wiecznym Mieście. Jest naocznym znakiem początków chrystianizacji Rzymu i zachodniej cywilizacji.

Niedaleko murów rzymskich, w pobliżu mostu Mulwijskiego nad Tybrem, rozegrała się jedna z najsłynniejszych bitew w historii: 28 października 312 roku cesarz Konstantyn pokonał oddziały swojego rywala Maksencjusza. Tradycja głosi, że w noc przed bitwą Konstantyn ujrzał we śnie krzyż z napisem „In hoc signo vinces” – w tym znaku zwyciężysz. W dowód wdzięczności za spełnienie obietnicy Konstantyn postanowił zbudować w Rzymie bazylikę poświęconą Chrystusowi Zbawicielowi – i przeszedł do historii jako pierwszy cesarz chrześcijański.

Edykt wydany w Mediolanie przez Konstantyna w 313 roku gwarantował chrześcijanom swobodę wyznania w całym imperium. Jednak nie nadszedł jeszcze czas na budowę wielkiego kościoła w centrum Rzymu. Rzymskie place szczyciły się pogańskimi świątyniami, przed którymi klękali patrycjusze i plebejusze. Konstantyn nie chciał konfliktu, dlatego postanowił zbudować bazylikę wprawdzie w obrębie murów, ale na obrzeżach miasta, z dala od tętniących życiem centrów, w dzielnicy ogrodów i willi, na Lateranie. W miejscu wybranym na bazylikę, w południowo-wschodniej części wzgórza Celius, znajdowały się wówczas zrujnowane koszary osobistej gwardii Maksencjusza. Zwycięzca bitwy pod mostem Mulwijskim kazał więc częściowo zrównać z ziemią kompleks wojskowy, a część konstrukcji wykorzystał do budowy fundamentów.

Pierwsza monumentalna bazylika chrześcijańska

Nie jest dziś do końca jasne, jak wyglądała zbudowana przez Konstantyna bazylika. Pewne jest, że była to rozległa pięcionawowa budowla, zamknięta półokrągłą absydą, oddzieloną od reszty świątyni jedynie nieznacznie wystającą nawierzchnią poprzecznej nawy. Filary między nawami bazyliki były wykonane z marmuru numidzkiego, zwanego również żółtym antycznym, dzięki czemu budowla otrzymała przydomek basilica aurea – złota bazylika. Filary między dwiema nawami bocznymi były zielone i do dziś możemy je zobaczyć w edykułach stworzonych dla posągów apostołów.

Natomiast bardzo dokładnie możemy sobie wyobrazić wymiary pierwotnej bazyliki: barokowy architekt Francesco Borromini, który w połowie XVII wieku otrzymał zadanie przebudowy bazyliki, aby stała się reprezentacyjną świątynią na jubileuszowy rok 1650, okazał wobec tego cennego dziedzictwa wielki, jak na tamte czasy,  szacunek i zgodnie z życzeniem papieża Innocentego X całkowicie zachował pierwotny plan pięciu naw, drogocenny sufit z XVI wieku oraz posadzki z czasów Marcina V.

Poświęcenie Najświętszemu Zbawicielowi i św. Janom

Papież Sylwester I poświęcił bazylikę Najświętszemu Zbawicielowi. Tradycja głosi, że podczas ceremonii przed oczami obecnych pojawił się sam Chrystus. Cudowne wydarzenie upamiętnia do dziś mozaika oblicza Chrystusa w absydzie bazyliki. Według badaczy pochodzi ona z drugiej fazy dekoracji w V wieku i jest doskonałym przykładem dzieła chrześcijańskiego nawiązującego do subtelnych umiejętności artystów starożytnego Rzymu. Kiedy w ostatniej dekadzie XIII wieku powstawała nowa mozaikowa dekoracja prezbiterium, ten cenny wizerunek został zachowany i uwydatniony poprzez umieszczenie w okrągłej metalowej formie i ponownie osadzenie jako element nowej dekoracji.

Dedykacja św. Janowi Chrzcicielowi została dodana prawdopodobnie na początku IX wieku, a w XII wieku dołączyła do niej dedykacja św. Janowi Ewangeliście. 

Ślady franciszkanów w rzymskiej katedrze

Bazylika Laterańska pozostała katedrą biskupów rzymskich nawet po przeniesieniu rezydencji papieży do Watykanu, a jej historia w niezwykły sposób odzwierciedla długie i zawiłe losy następców Piotra. W tym miejscu przypomnijmy tylko znaną historię ilustrującą okoliczności zatwierdzenia zakonu franciszkanów przez Innocentego III, po tym jak sceptyczny papież ujrzał we śnie Biedaczynę z Asyżu, który gołymi rękami podtrzymywał zawalającą się Bazylikę Laterańską. Niecałe siedemdziesiąt lat później na Stolicy Piotrowej zasiadł pierwszy papież z zakonu franciszkanów, Mikołaj IV, który zlecił nowe dekoracje Bazyliki Laterańskiej. W 1291 roku Jacopo Torriti i Jacopo da Camerini, prawdopodobnie również bracia franciszkanie, stworzyli w absydzie bazyliki wspaniałe mozaiki inspirowane pierwotną dekoracją wczesnochrześcijańską. Wspomniany wcześniej zabytkowy wizerunek Chrystusa unosi się w chmurach wśród aniołów, a gołąb Ducha Świętego skrapia strumieniem wody krzyż stojący na wzgórzu, z którego wypływają cztery rajskie rzeki, symbole Ewangelii, z których piją jelenie i owce, symbolizujące dusze sprawiedliwych pragnących raju. Crux gemmata, złoty krzyż ozdobiony drogocennymi kamieniami, przypomina wizję Konstantyna, ale także krzyż wzniesiony przez Teodozjusza na Golgocie, znak zwycięstwa Chrystusa i Jego powtórnego przyjścia na końcu czasów.

Po bokach krzyża wstawiają się za ludzkością Najświętsza Maryja Panna i św. Jan Chrzciciel, po lewej towarzyszy im klęczący papież Mikołaj IV, św. Franciszek z Asyżu oraz święci Piotr i Paweł, natomiast po prawej stronie, między Janem Chrzcicielem a apostołami Janem Ewangelistą i Andrzejem, stoi również św. Antoni z Padwy. Obok trzech franciszkanów w głównej scenie, w dolnej części dekoracji między oknami, znajdują się dwaj mężczyźni w franciszkańskich habitach, uważani zazwyczaj za autorów dekoracji. Chociaż w XIX wieku nieostrożna renowacja podczas rozbudowy absydy bazyliki uszkodziła mozaikę, układ ikonograficzny pozostał nienaruszony i do dziś wskazuje na bliskie związki między naśladowcami św. Franciszka a bazyliką, nazywaną omnium urbis et orbis Ecclesiarum mater et caput.

Cenne relikwie

W 1308 roku pożar zniszczył prawie całe stare wyposażenie, zwłaszcza w części prezbiterium. Głęboko wstrząsnęło to wszystkimi ludźmi, nie tylko w Rzymie, ale w całym chrześcijańskim świecie, przede wszystkim dlatego, że pożar wybuchł wkrótce po ucieczce papieża do Awinionu. Cała katastrofa została uznana za Boże upomnienie.

W ramach naprawy zbudowano nowy ołtarz papieski z pięknym cyborium. Prace zakończyły się w 1370 roku, a w dwupiętrowej wieżowej konstrukcji cyborium umieszczono cenne relikwie: złote relikwiarze zawierające głowy apostołów Piotra i Pawła. Dzisiejsze relikwiarze są nowsze – oryginalne musiały zostać przetopione, aby Kościół mógł zapłacić specjalny podatek nałożony przez Napoleona.

Zgodnie ze starożytną tradycją w ołtarzu papieskim bazyliki laterańskiej umieszczono drewniany stół, na którym odprawiał Eucharystię św. Piotr, a po nim wszyscy kolejni papieże aż do Sylwestra I. W XIX wieku został umieszczony w obecnym ołtarzu z białego marmuru.

Z okazji jubileuszowego roku 1600 papież Klemens VIII zlecił przebudowę poprzecznej nawy bazyliki. Wtedy powstał cykl fresków autorstwa Giuseppe Cesari, zwanego Cavalier d’Arpino. Ich temat został opracowany przez najwybitniejszego historyka Kościoła tamtych czasów, kard. Cesarego Baronia: w górnej części fresków przedstawiono apostołów i ojców Kościoła, a w dolnej części cyklu obrazowego rozgrywa się historia cesarza Konstantyna i papieża Sylwestra. Słynny jubileusz ostatecznie potwierdził sukces reformy kościelnej po Soborze Trydenckim. Do Rzymu przybyły setki tysięcy pielgrzymów. W główne święta pielgrzymkom przewodniczył sam papież, który bosymi stopami przebywał długą trasę między kolejnymi świętymi miejscami w Wiecznym Mieście.

To właśnie w tych okolicznościach powstał monumentalny ołtarz Najświętszego Sakramentu w poprzecznej nawie bazyliki. Ogromną edykulę podtrzymują starożytne kolumny z brązu, o których pochodzeniu krążyły fantastyczne legendy: według niektórych przywiózł je Tytus z wyprawy do Jerozolimy, według innych cesarz August zabrał je ze statku królowej Kleopatry i umieścił w świątyni Jowisza na Kapitolu; według jednego z barokowych autorów Konstantyn wypełnił je później ziemią, którą jego matka Helena przywiozła z Ziemi Świętej. W ołtarzu Pompeo Targone zbudował tabernakulum w formie centralnej świątyni z kopułą, wyłożonej drogimi kamieniami. W górnej części ołtarza znajduje się srebrny relief Ostatniej Wieczerzy, również w tym przypadku jest to kopia, ponieważ oryginał padł ofiarą podatku nałożonego przez Napoleona. Niewiele osób wie, że relief jest w rzeczywistości relikwiarzem: kryje fragment płyty stołu, przy którym według tradycji Chrystus spożywał Ostatnią Wieczerzę.

Zobacz także