Centralne obchody XXVIII Dnia Judaizmu w Kościele katolickim

W dniach 14-16 stycznia 2025 r. we Wrocławiu odbyły się centralne obchody XXVIII Dnia Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce. Tegorocznemu wydarzeniu towarzyszyło hasło zaczerpnięte z Księgi Kapłańskiej: „Obwieścicie wyzwolenie w kraju dla wszystkich jego mieszkańców” (Kpł 25,10a). Organizatorzy przygotowali bogaty program, łączący refleksję naukową, wydarzenia kulturalne i wspólną modlitwę.

14 stycznia wieczorem odbyło się spotkanie wokół książki Zbigniewa Buchnera „Dzieci Haskali. Abraham Buchner i jego potomkowie”. To wielowątkowe dzieło z wieloma szczegółami historycznymi, dokumentacją i fotografiami. Pokazuje ono żydowskie korzenie znanej rodziny polskich architektów. W pewnym momencie swojego dorosłego, ale młodego wciąż życia Zbigniew Buchner otrzymuje od krewnych w Stanach Zjednoczonych informację, że jest Żydem i potomkiem Abrahama Buchnera, XIX wiecznego wykładowcy Warszawskiej Szkoły Rabinów. Wówczas jego życie się zmienia. Spotkanie poprowadził prof. Jan Grosfeld.

Dość podziałów!

Osią obchodów była konferencja naukowa „Żydzi i judaizm w historii Kościoła, teologii i praktyce eklezjalnej” na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu. Listy do uczestników obchodów Dnia Judaizmu we Wrocławiu skierowali także ambasador Izraela w Polsce Jaakow Liwne oraz prezydent Wrocławia Jacek Sutryk.

– Dość już podziałów w Ojczyźnie na tle politycznym i religijnym – mówił podczas otwarcia konferencji metropolita wrocławski abp Józef Kupny, który odwołując się do nauczania Kościoła podkreślił wartość dialogu i pojednania chrześcijańsko-żydowskiego, ale też pojednania w szerszym kontekście społecznym, czyli takiego, które jest przeciwieństwem podziałów na tle politycznym i religijnym, w ojczyźnie, w rodzinach czy miejscach pracy. Podkreślił, że „tych podziałów już wystarczy”.

>>> Dziś po zachodzie słońca rozpocznie się Pesach – jedno z najważniejszych świąt judaizmu

Negacja judaizmu jest antychrześcijańska

Kard. Grzegorz Ryś, przewodniczący Komitetu KEP ds. Dialogu z Judaizmem, przywołał swoją telefoniczną rozmowę z rabinem Schudrichem, który poinformował go o banerach, jakie w kraju rozmieścił jeden z europarlamentarzystów. Widniało na nich hasło „Chanuka czy Boże Narodzenie? Europo, do ciebie należy wybór”.

– Sam widziałem te banery. Ten baner jest antyludzki, antyeuropejski. Nie wiem czy jest antysemicki, ale na pewno jest antychrześcijański. I o tym trzeba bardzo mocno mówić. Jeśli ktoś po raz kolejny stawia taką „alternatywę” w Europie, robi rzecz pod wieloma względami niedopuszczalną – powiedział kardynał, podkreślając, że przeciwstawianie sobie takich alternatyw jest sprzeczne z nauczaniem Kościoła.

Jak dodał, „nie za bardzo wiadomo, w jaki sposób mielibyśmy wybierać i przeżywać Boże Narodzenie, gdybyśmy obchodzili szerokim łukiem Chanukę, zwłaszcza jeśli chcemy być w zgodzie z tym, czego naucza dzisiejsze magisterium Kościoła”.

Kościół się zmienił

S. dr Katarzyna Kowalska, współprzewodnicząca Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, wygłosiła wykład pod tytułem: „Kamienie milowe w dialogu pomiędzy Żydami i chrześcijanami w nauczaniu i praktyce Kościoła katolickiego”. Na wstępie przypomniała, że przełom w relacjach żydowsko-chrześcijańskich nastąpił między innymi pod wpływem okrutnego wydarzenia, jakim była Szoa.

– Po wojnie grupa chrześcijańskich teologów wraz z przedstawicielami społeczności żydowskiej zebrała się na drugiej konferencji Światowej Rady Chrześcijan i Żydów, aby wydać oświadczenie potępiające głęboką krzywdę spowodowaną antysemityzmem. Uznano wówczas, że chrześcijański antysemityzm, nawet jeśli niezamierzony, przyczynił się do Holokaustu. Wezwano chrześcijan do przeanalizowania nauk teologicznych i praktyk w celu zidentyfikowania i wyeliminowania wszelkich elementów mogących podsycać antyżydowskie uprzedzenia. Zwrócono uwagę na wspólne korzenie chrześcijan i Żydów, podkreślając fakt, że Jezus był Żydem, a pierwotny Kościół w dużej mierze miał żydowski charakter – zaakcentowała.

Prelegentka przyznała, że często słyszy pytania o wzajemność relacji polsko-żydowskich, podkreśliła że świadczą one o nieznajomości sensu dialogu. – Takie wydarzenia jak Dzień Judaizmu w Kościele katolickim, mają służyć przede wszystkim chrześcijanom, w pogłębieniu naszej wiary chrześcijańskiej – zaakcentowała.

– W ostatnim dziesięcioleciu coraz więcej rabinów i liderów żydowskich wyraża potrzebę dialogu z chrześcijanami i aktywnie się w niego angażuje. Jako przykład dobrej woli strony żydowskiej przywołała m.in. żydowskie oświadczenie Dabru Emet (Mówcie prawdę) dotyczące stosunku do chrześcijaństwa, które zachęca do skoncentrowania się na wspólnych wartościach oraz dialogu – mówiła zapewniając, że dialog teologiczny jest kontynuowany, a wymiana myśli trwa w różnych szkołach teologicznych, instytucjach katolickich oraz chrześcijańsko-żydowskich. – Niestety mimo ogromnej liczby dokumentów, które zostały opracowane na rzecz dialogu między Żydami a chrześcijanami, wielu ludzi wciąż nie zna tych dokumentów ani ich treści, co może prowadzić do nieporozumień i trudności w budowaniu prawdziwego braterstwa – nadmieniła.

Prof. Stanisław Krajewski z Uniwersytetu Warszawskiego podczas prelekcji pt. „Uwagi o nauczaniu Kościoła o Żydach”, wyraził przekonanie, że dokument Nostra aetate zapoczątkował „nową epokę” relacji chrześcijańsko-żydowskiej, proces ten przebiega jednak powoli. Podkreślił, że choć na półkuli północnej, nastąpiła widoczna zmiana, na południowej wciąż pokutuje dawne myślenie.

W jego opinii zagrożenie dla poprawy relacji chrześcijańsko-żydowskich stanowi „fakt erozji nowego nauczania, ograniczeń na jakie napotyka się w Europie i Ameryce, jak również w Polsce, wynikający ze zwrotu ku radykalizmowi, który jest odpowiedzią na próbę zahamowania procesów globalizacyjnych oraz powrotu do przedsoborowych sposobów myślenia, również o żydowskiej religii” – wyjaśnił. Dodał jednak, że w jego opinii zjawiska te nie zdominują nowej epoki we wzajemnych relacjach.

Prelegent zaakcentował, że samo istnienie Dnia Judaizmu jest już dużym osiągnięciem. – Odczuwam wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się do tego by został on wprowadzony. Mam nadzieję, że długotrwałe trendy pokażą, że z dokumentem Nostra aetate nastała nowa epoka naszych wzajemnych stosunkach. Choć pojawiają się problemy i kryzysy, miejmy nadzieję że ulegną wyhamowaniu – podsumował.

Historia Kościoła wymaga aktualnej refleksji

Kard. Ryś omówił nauczanie historii Kościoła w Polsce po Soborze Watykańskim II i deklaracji „Nostra aetate”, odnosząc się do najważniejszych uczelnianych podręczników tego przedmiotu. „Nie chcę mówić, czy Kościół się zmienił, ufamy że tak, ale czy ta zmiana się przełożyła na wykład historii Kościoła” – mówił. 

Kardynał stwierdził, że w podręcznikach do historii Kościoła nie jest odnotowany soborowy przełom w relacjach chrześcijańsko-żydowskich. powiedział, że widzi potrzebę powstania nowego podręcznika historii Kościoła, uwzględniającego „Nostra aetate” i jej konsekwencje.

>>> W Sekretariacie KEP zaprezentowano obchody Dnia Judaizmu, Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan i Dnia Islamu

Prof. Joanna Tokarska-Bakir podkreśliła, że często za antysemityzmem stoi słabość i towarzyszący jej lęk. Badaczka zaznaczyła, że pogromy Żydów nie ustały po zakończeniu II wojny światowej, „dopuszczały się ich społeczeństwa boleśnie doświadczone wojną, które czuły się słabe”. 

Wyjaśniła motywy legendy o krwi, kwestie rzekomych mordów rytualnych, oskarżenia o bogobójstwo czy o profanacje – wskazała, że połączenie lęku o potomstwo i pobożności skutkuje tragicznymi antysemickimi działaniami. Zaznaczyła także, że za rozprzestrzenianie się antysemickich narracji odpowiedzialni byli wędrowni kaznodzieje, a później drukowane książki. „Legenda o krwi pociągnęła wiele ofiar, a za jej rozprzestrzenianiem stoją księża” – powiedziała prof. Tokarska-Bakir zaznaczając, że ostatni pogrom – w Kielcach po II wojnie światowej – też miał podstawy w legendzie o krwi.

Badaczka, wskazując na winę moralną polskiego Kościoła za legendę o krwi, zaapelowała o mocny głos polskiego episkopatu w tej sprawie oraz wyraźne sprzeciwienie się antysemityzmowi. 

Podczas innych sesji konferencji refleksji poddano również liturgię i katolickie kaznodziejstwo. 

Modlitwa za ofiary

Modlitwą za ofiary Zagłady na dziedzińcu Synagogi Pod Białym Bocianem we Wrocławiu rozpoczął się kolejny dzień centralnych obchodów XXVIII Dnia Judaizmu. Czwartkowemu nabożeństwu przewodniczyli naczelny rabin Polski Michael Schudrich oraz abp Józef Kupny. Modlitwa ta, przypominając o bolesnych doświadczeniach przeszłości, stanowiła wyraz nadziei na budowanie relacji opartych na szacunku i pokoju.

Krótką prelekcję o historii i życiu wrocławskich Żydów a także znaczeniu miejsca wydarzeń wygłosił prof. Marcin Wodziński z katedry judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego. „Wrocław jest świetnym miejscem, by mówić o tym, że plan Hitlera się nie powiódł. Już w maju 1945 r. odradzało się tu życie żydowskie” – podkreślił.

Po odśpiewaniu błogosławieństw po hebrajsku przez synagogalnego kantora rozpoczęła się wspólna modlitwa, którą poprowadzili naczelny rabin Polski Michael Schudrich i wrocławski metropolita abp Józef Kupny. Następnie pod tablicą złożenie zniczy i kamieni pod tablicą upamiętniającą deportowanych złożono znicze i kamienie. 

Wychowanie do dialogu

O tym, jak powinno wyglądać wychowanie do dialogu z judaizmem w formacji księży mówił ks. prof. Henryk Seweryniak (Wyższe Seminarium Duchowne i Akademia Mazowiecka w Płocku) przypomniał krótko historię społeczności żydowskiej w Płocku oraz współczesne inicjatywy służące upamiętnianiu żydowskiego świata, który odszedł bezpowrotnie. 

Ks. Krystian Chmielewski (Archidiecezjalne Seminarium Misyjne Redemptoris Mater w Warszawie) poruszył zagadnienie żydowskich korzeni wiary chrześcijańskiej w formacji seminarzystów i księży w praktyce. Jak stwierdził, nauczanie tego zagadnienia jest traktowane tak jak każda tematyka przedstawiana klerykom – jako coś normalnego, bez specjalnego nadęcia i przekonania, że robi się rzeczy nadzwyczajne lub że dialog jest zajęciem dla specjalistów czy zapaleńców”. Jak zapewnił, z perspektywy zajęć dla seminarzystów Redemptoris Mater, nie jest to widziane jako „dziwactwo w Kościele” i element „niszowego przeżywania wiary chrześcijańskiej”.

Dialog w szkole

Wykład o tym, jakie treści dotyczące Żydów i judaizmu zawarte są w najpopularniejszych współczesnych podręcznikach do religii, przygotowała prof. Anna Zellma z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. W ramach programu na przestrzeni kilku lat nauczania pojawiają się m.in. takie tematy, jak: historia Izraela i jego wybrania przez Boga, historia Patriarchów i Proroków, historia judaizmu i jego rozwój od czasów biblijnych po czasy współczesne, podobieństwa między judaizmem i chrześcijaństwem, współczesne nauczanie Kościoła nt. Żydów i judaizmu a także takie zagadnienia jak antysemityzm, czy Zagłada. 

 – Wydawałoby się, że w teorii tej wiedzy przekazywanej uczniom jest bardzo dużo. Ale to nie dokumenty uczą, nie treści przekazywane uczą; najważniejszy w tym jest człowiek, który sam przeżyje dane treści a potem przekazuje je jako element świadectwa – mówił bp Damian Muskus OFM. W wystąpieniu pt. „Żydzi i judaizm w dokumentach katechetycznych Kościoła” podzielił się m.in. refleksją nt. stosunku do judaizmu i Żydów ze strony części polskich katolików, osób zainteresowanych życiem Kościoła, prawdopodobnie wierzących i mających za sobą lata katechezy. Zwrócił uwagę, że niektóre takie osoby negują nauczanie Kościoła, jego korzenie, podważają tradycję i dorobek. – Na jakich fundamentach została zbudowana ich świadomość dialogu między Kościołem a judaizmem? – pytał.

Bp Muskus zwracał też uwagę na znaczenie „żywych” lekcji, takich, w których uczniowie mogą doświadczyć osobistego spotkania z historią i tradycją żydowską. – Wycieczka do gminy żydowskiej, porządkowanie żydowskiego cmentarza, wspólny projekt z jakąś częścią żydowskiej społeczności – właśnie takie konkretne działania są najbardziej potrzebne –  zachęcał, podając przykłady miejsc, w których tego rodzaju program jest realizowany.

Wystawa w katedrze

W katedrze wrocławskiej odbył się wernisaż wystawy „Byli sąsiadami: Ludzkie wybory i zachowania w obliczu Zagłady”. „Wystawa ukazuje, jak ideologia, strach i presja systemu nazistowskiego wpłynęły na ludzkie wybory i relacje międzyludzkie” – mówił ks. prof. Andrzej Perzyński. Dodał, że wystawa to głęboko poruszająca opowieść o losach ludzi żyjących obok siebie w czasie jednej z największych tragedii w dziejach ludzkości – Zagłady. 

– Za pomocą osobistych relacji, archiwalnych dokumentów i fotografii wystawa przybliża dramatyczne wybory, z jakimi mierzyli się zwykli ludzie w nadzwyczajnych, nieludzkich czasach. Sąsiedzi, którzy dzielili codzienne życie przed wojną, w obliczu terroru musieli podejmować decyzje, które na zawsze zmieniły losy ich społeczności – mówił teolog. 

Zauważył, że narracja wystawy koncentruje się na różnorodności postaw: od heroicznych aktów pomocy, przez obojętność, aż po zdradę i współudział w prześladowaniach. „Ukazuje, jak ideologia, strach i presja systemu nazistowskiego wpłynęły na ludzkie wybory i relacje międzyludzkie. Przypomina, że Zagłada nie była jedynie wynikiem działań odgórnych, ale także skutkiem indywidualnych decyzji podejmowanych przez jednostki w społecznościach lokalnych” – powiedział dodając, że wystawa ta jest również głosem na rzecz pamięci i refleksji nad odpowiedzialnością moralną każdego człowieka. 

Ekspozycja została przygotowana przez United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie i była prezentowana w wielu krajach, w tym w Polsce.

Po wernisażu w auli Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu miał miejsce koncert śpiewów synagogalnych chóru Synagogi Pod Białym Bocianem pod dyrekcją Stanisława Rybarczyka oraz wykład ks. prof. Mariusz Rosik pt. „Świątynia – miejsce modlitwy Żydów i chrześcijan”.

Nabożeństwo słowa Bożego

Ostatnim punktem było nabożeństwo słowa Bożego. Komentarze do biblijnych tekstów wygłosili łódzki rabin Dawid Szychowski i kard. Grzegorz Ryś. 

Rabin podkreślił, że Dni Judaizmu w Kościele katolickim to okazja do dialogu. „Żeby dialog był możliwy, muszą być spełnione pewne warunki. Jednym z nich jest szczerość. Bez szczerości nie ma dialogu” – zauważył, dodając, że konieczne jest przyglądanie się temu, co różni. 

Zaprezentował cztery kwestie, które dla żydowskiej strony dialogu z Kościołem katolickim są problematyczne, jednak dzięki soborowym zmianom w Kościele katolickim, dialog jest już możliwy – są to monoteizm, misyjność, trudna historia, i teologia zastępstwa. Podkreślił też, że nie można postrzegać Żydów jako niezainteresowanych zbawieniem innych narodów – to dla nich ważne, chcą nieść innym błogosławieństwo, mają jednak na to inny pomysł niż chrześcijanie, co też jest przyczynkiem do dialogu. 

Kard. Ryś w swoim komentarzu do odczytanej ewangelii o przebaczeniu niewolnikowi długu podkreślił, że ważniejsze niż zastanawianie się nad wielkością długu jest dostrzeżenie, że dostał on też coś ważniejszego – wolność. „Wyzwolenie jest głównym tematem jubileuszu. Wolność. Pan chce nas obdarzyć wolnością, nie tylko darować długi” – mówił, wskazując, że Pan dał niewolnikowi nowe życie. – Jeśli Pan nas będzie darzył tym doświadczeniem wyzwolenia w tym roku, to jakąś miarą tego, że potrafiliśmy tę łaskę przyjąć, jest to, że zapominamy o tym, co winni nam są inni ludzie – powiedział kardynał.

Pieśni podczas nabożeństwa wykonywała orkiestra neokatechumenatu z Wrocławia i innych miast. 

Wydarzenia były tłumaczone na język migowy.

Na zakończenie abp Józef Kupny podziękował wszystkim zaangażowanym w organizację centralnych obchodów Dnia Judaizmu, dzieląc się też osobistym doświadczeniem dialogu. „Moim pragnieniem jest żebyśmy żyli jak dzieci jednego Boga” – powiedział na zakończenie metropolita wrocławski. 

Dzień Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce został ustanowiony przez Konferencję Episkopatu Polski w 1997 roku i obchodzony jest corocznie 17 stycznia, w przeddzień Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan. Jego celem jest budowanie dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, pogłębianie wzajemnego zrozumienia oraz przypominanie o wspólnych korzeniach obu religii.

Obchody stanowią wyjątkową okazję do refleksji nad dziedzictwem, które łączy chrześcijaństwo i judaizm, oraz do podejmowania wspólnych działań na rzecz dialogu i pojednania. Wrocław, jako gospodarz tegorocznych obchodów, stanie się przestrzenią spotkania kultur, tradycji i modlitwy.

Organizatorem tegorocznego wydarzenia jest Archidiecezja Wrocławska przy współpracy z Komitetem ds. Dialogu z Judaizmem Konferencji Episkopatu Polski. Patronat honorowy nad obchodami objął Metropolita Wrocławski abp Józef Kupny.

Zobacz także