Kościół

Aleksander Wielki zakłada Aleksandrię;(mal. Placido Costanzi, ok. 1737), fot. art.thewalters.org/commons.wikimedia.org

Leon Nieścior OMI 2024-09-17

8 min. zajmie Ci przeczytanie tego artykułu.

Chrześcijańska akademia w starożytnej Aleksandrii

Po podbiciu Egiptu Aleksander Wielki w 331 r. prz. Chr. stworzył nową stolicę dla tego kraju, później nazwaną Aleksandrią. Dzięki prowadzonej przez niego polityce tolerancji miasto stało się miejscem spotkania i fuzji różnych kultur, w tym także religii. Kwitła tam kultura rdzenna egipska, rzymska, hellenizm, judaizm i chrześcijaństwo.

Po przekształceniu Egiptu w rzymską prowincję w 30 r. prz. Chr. Aleksandria wkroczyła na kolejny etap rozkwitu, który trwał prawie 700 lat, aż do podboju tych ziem przez islam. Stała się intelektualnym centrum i jednym z największych miast grecko-rzymskiego świata.

Szkoła Aleksandryjska

W tym mieście położonym nad deltą Nilu działało kilka uniwersytetów, z których najbardziej znany był Musaion, z biblioteką mieszczącą 700 tys. tomów. Tam też chrześcijanie założyli szkołę katechetyczną, zwaną Didaskaleion. Informacji o szkole dostarcza głównie Euzebiusz z Cezarei w „Historii kościelnej”. Jego miejscami subiektywny przekaz, będący już pewną interpretacją faktów, nie daje pewnej wiedzy na temat szkoły, aczkolwiek pozwala na rekonstrukcję zarysu jej działalności.

Głowa portretowa z Aleksandrii (III w. p.n.e., zbiory Ny Carlsberg Glyptotek), fot. Richard Mortel from Riyadh, Saudi Arabia – Alexander the Great, from Alexandria, Egypt, 3rd cent. BC, Ny Carlsberg Glyptotek, Copenhagen/ commons.wikimedia

Po zniszczeniu świątyni i upadku Jerozolimy w 70 r. po Chr. wielu Żydów, zarówno wyznających judaizm, jak i chrześcijaństwo, wyemigrowało z Palestyny między innymi do Afryki. Istnienie chrześcijaństwa nie zakorzeniło się jeszcze w świadomości wielu osób. Nowa religia musiała walczyć o własną tożsamość i odrębność pośród innych religii. Dla tego celu został założony Didaskaleion. Mistrzowie Didaskaleionu unikali tej nazwy, jak również takich nazw jak scholē, diatribē, które mogła się kojarzyć z analogicznym nauczaniem heretyków. Wkraczając na aleksandryjską agorę różnych religii i filozofii, głosiciele Ewangelii musieli wyjść poza biblijny kerygmat i stoczyć niejedną dyskusję na poziomie spekulatywnym, udowadniając logiczną spójność głoszonej prawdy i obalając błędne teorie swoich oponentów. Ponadto w ich własnych szeregach pojawili się podejrzani nauczyciele, jak Bazylides czy Karpokrates, którzy tworzyli gnostycki system religijny, inspirowany chrześcijaństwem, bynajmniej nie całkowicie zgodny z nauką Ewangelii i nauczaniem apostolskim.

Mistrzowie szkoły

Wydaje się, że swoimi początkami Szkoła Aleksandryjska sięga czasów apostolskich. Euzebiusz wspomina, że Marek Ewangelista odwiedził Aleksandrię i przepowiadał w niej Ewangelię. Do dzisiaj niektórzy widzą w nim założyciela aleksandryjskiego chrześcijaństwa, a także i szkoły, w jakiś nieformalny sposób. Być może najpierw szkoła znajdowała się pod pieczą lokalnej gminy chrześcijańskiej, zanim przekształciła się w niezależną instytucję, aczkolwiek zawsze jakoś podległą miejscowej zwierzchności kościelnej. Pewnie zaczęło się od nauczania w prywatnym domu, w wąskim gronie. Pierwotnym celem szkoły było przygotowanie katechumenów do chrztu. W miarę rozwoju w II wiekuDidaskaleion stał się w sensie ścisłym szkołą chrześcijańską, o określonym programie nauczania. Przy ośrodku istniała biblioteka religijna oraz skryptorium służące do redagowania i kopiowania tekstów.

Epaphroditus, Sosthenes, Apollos, Cephas and Caesar, autor nieznany – pravenc.ru, commons.wikimedia

Mistrzem w szkole u samych jej początków mógł być Apollos, wspomniany w Dz 18,24, który urodził się właśnie w Aleksandrii, tam działał. Być może nawet był prekursorem szkoły. W Aleksandrii pozostawił po sobie wielu naśladowców Jezusa, a następnie udał się do Efezu w celach misyjnych. Paweł Apostoł w swoich listach wyraża się o nim pochlebnie, stawiając go formalnie w tym samym szeregu misjonarzy co siebie czy Piotra Apostoła. Rangę i rozgłos nadał dla Didaskaleionu autorytet jego następujących po sobie wielkich nauczycieli i zwierzchników: Pantena, Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa. Nauczyciele w tej szkole nie byli utrzymywani przez Kościół. Orygenes polegał na wsparciu finansowym miejscowego darczyńcy, Ambrożego. Były to czasy prześladowań, w których raz po raz zrywały się fale represji. Ich skutków doświadczył ojciec Orygenesa, Leonidas, aresztowany i stracony za wiarę podczas prześladowań wszczętych przez cesarza Septymiusza Sewera. Szkoła przestała istnieć po śmierci jej ostatniego kierownika, Dydyma Ślepca (+ 398). Do jej upadku przyczyniła się także postawa biskupa Teofila Aleksandryjskiego, przeciwnika orygenizmu, który przejął pełną zwierzchność nad nauczaniem, przenosząc je w obręb kościoła.

Od szkółki do akademii

Na początku swojego istnienia Didaskaleion przypominał szkółkę niedzielną, przygotowującą kandydatów do chrztu w domu nauczyciela. Nie chodziło jednak tylko o inicjację chrzcielną, ale o przekaz całości doktryny chrześcijańskiej. W zasadzie wyodrębniły się dwa nurty, jeden katechetyczny, związany z przygotowaniem do chrztu, drugi badawczy i spekulatywny. W tych czasach, po kilku wiekach dominacji stoicyzmu, nastąpił powrót do platonizmu. W drugiej połowie II w. ten nurt przyjął postać tzw. średniego platonizmu, wchłaniając wiele idei z innych filozofii: arystotelizmu, stoicyzmu czy neopitagoreizmu. Duch platoński panujący w Aleksandrii, poszukujący idei ukrytej pod osłoną materii, skłaniał i nauczycieli chrześcijańskich do szukania w Piśmie Świętym głębszego, ukrytego sensu. Szybko zawiązała się społeczność chętna studiować i interpretować Pismo Święte. Z czasem studium Biblii mogło stać się nadrzędnym celem szkoły.

Zobacz też >>> Sensacyjne odkrycie w Bazylice Grobu Pańskiego

Wiernych znajdujących się na etapie pochrzcielnym szkoła nauczała prawd dotyczących wiary i moralności Kościoła, a także argumentacji filozoficznej, niezbędnej dla apologii tejże wiary. Szkoła formowała także nauczycieli. Opracowana pedagogika łączyła formację intelektualną z ewangelizacją. Nauczanie odbywało się w języku greckim. Z czasem w szkole zaczęto uczyć także przedmiotów pozateologicznych i filozoficznych, a więc matematyki, logiki, sztuki i literatury. Jej zagraniczni absolwenci stawali się nauczycielami lub liderami we własnych Kościołach. Chociaż instytucja uniwersytetu powstała dopiero w średniowieczu, i to przede wszystkim w środowisku Kościoła, to w szkole aleksandryjskiej można doszukiwać się prototypu średniowiecznego uniwersytetu.

Przekaz wiary i wiedzy

Neoplatonizm stawiał przed ludźmi wzniosły cel uwolnienia się od świata materialnego i zjednoczenia się z bóstwem. W odpowiedzi na ducha czasu Szkoła Aleksandryjska akcentowała ideę przebóstwienia. Rozumiała przez nią odnowę ludzkiej natury, zepsutej przez grzech, i zjednoczenie z osobą Chrystusa. Miała na celu doprowadzić do zintegrowania przez jej adeptów wiary i wiedzy z życiem codziennym oraz zaangażowania w miejscową wspólnotę Kościoła. W jej nauczaniu Bóg nie był tylko ideą przyswajalną przez umysł, ale Najwyższą Osobą, która z miłości dokonuje odkupienia i zbawienia ludzkości, domagając się współudziału każdego w tym dziele. Rozlegał się w niej ewangelijny kerygmat, wzywający do skruchy i pokuty. Apologia stanowiła istotną część nauczania, ponieważ szkoła uczyła nie tylko prawdy chrześcijańskiej, ale jej obrony przed zarzutami oponentów.

Z czasem nabrała charakteru elitarnego i stała się instytucją akademicką, swoistą akademią teologiczną. Ze względu na swój intelektualny charakter, pod względem dydaktyki z pewnością nie była reprezentatywna dla nauczania chrześcijańskiej wiary w starożytności. Niemniej, ogniskowało się w niej kilka elementów charakterystycznych dla starożytnego przekazu wiary, nazywanego już wtedy katechizacją. W dzisiejszym kryzysie formacji religijnej młodego pokolenia, odczuwalnym zarówno w rodzinie, kościele, jak i w szkole, warto pytać o metody ewangelizacji w starożytności i zastanawiać się, na czym polegała ich stosunkowo wysoka skuteczność.