Co oznacza: pisać Bożą sztukę? 

Pod pojęciem „Boża sztuka” kryje się ikona. Ikonę piszę się, gdyż we wschodniej refleksji teologicznej jawi się ona jako substytut Ewangelii. 

Pierwszą ikoną napisaną przez mnicha-ikonografa jest Przemienienie Pańskie. Świecki ikonograf „debiutuje” natomiast ikoną ukazującą Jezusa Chrystusa jako, na przykład, Zbawiciela. Pierwszymi ikonografami byli mnisi, ponieważ ikona, stanowiąc specyficzny drogowskaz życia duchowego, związana była z monastycyzmem. W ikonopisach widziano następców ewangelisty Łukasza i nosicieli wyjątkowego charyzmatu duchowego. 

Przed przystąpieniem do pisania ikony, ale i w trakcie tego procesu, ikonograf oddawał się pobożnym praktykom, czyli modlił się, pościł, był wewnętrznie skupiony i zachowywał milczenie. Dopiero dzięki oczyszczonemu spojrzeniu i sercu mógł namalować obraz ukazujący i uobecniający przemienioną rzeczywistość. Pochodzący z Athos manuskrypt zaleca mnichowi-ikonopisowi modlić się we łzach, aby Bóg przeniknął jego duszę. Niech prosi kapłana, aby modlił się za niego i recytował hymn Przemienienia. Moskiewski Sobór Stu Rozdziałów (Stogław) z 1551 r. stwierdza natomiast: Malarz ikon powinien być pokornym, łagodnym, pobożnym, nie powinien być gadatliwym, śmiać się, ani też być kłótliwym, ani zazdrosnym, pijakiem lub złodziejem; powinien przestrzegać czystości duchowej i moralnej.

Obecnie artyści przeważnie samotnie piszą ikony, ale kiedyś tworzyli je często w tak zwanych drużynach, w których istniał podział na konkretne specjalizacje: lekwaszczyki gruntowali deskę, dolicznicy malowali na ikonie wszystko (np. aureole, szaty, architekturę, florę) poza tym, co cielesne, a licznicy zajmowali się malowaniem wszystkiego, co jest ciałem. Na czele takiej drużyny stał Znamienszczyk vel Znamionowacz, czyli de facto Mistrz. Był on w jednej osobie rysownikiem, autorem opisu technicznego kompozycji i nadzorcą całego procesu ikonopisania.

Malarze ikon posługiwali się, i nadal to czynią, podlinnikami vel hermenejami (objaśniającymi i graficznymi), czyli podręcznikami będącymi wykładnikiem kanonu ikony i zarazem ścisłą „instrukcją” jej pisania. Bizantyńskie hermeneje znane są już w X wieku, a najstarsze z Rusi pochodzą z końca XVI stulecia (podlinniki: Stroganowskij i Sijskij). Najbardziej znaną hermeneją, wydaną w Polsce przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego (2004), jest Hermeneía tes zographikés téchnes Dionizego z Furny, mnicha z Athos, datowana na pierwszą połowę XVIII w. 

Ogromna liczba ikon była i jest anonimowa. Dlaczego? Dlatego że ikona wpierw jest dziełem Kościoła, a dopiero potem ikonografa, który korząc się przed Bogiem i Kościołem, nie umieszcza na niej podpisu. Także natchnienie inicjujące pisanie ikony zakorzenione jest w nadprzyrodzonej rzeczywistości, bo pochodzi od Ducha Świętego. Na greckich ikonach można jednak ujrzeć wzmiankę: Ręką…, ale wzmianka ta nie jest niczym niedozwolonym czy niemile widzianym, niekanonicznym, ponieważ akcentuje zależność kościelnej posługi ikonopisa od Bożej interwencji, czyli od Bożego natchnienia, a nie od kaprysu artysty.

O procesie ikonopisania, przeplatanym symboliką – w następnym artykule.

Zobacz także