Ewa Kusz: pierwszy Raport Roczny Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich

Ewa Kusz, członkini Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich omawia dla KAI jej pierwszy Raport Roczny na temat inicjatyw Kościoła mających na celu ochronę małoletnich i bezbronnych dorosłych.

Poniższy tekst nie jest szczegółową analizą Rocznego Raportu Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich, który co dopiero został opublikowany w Watykanie, lecz pierwszą próbą przybliżenia jego treści i zachętą do własnej lektury i analizy.

Skąd pomysł przygotowywania Rocznych Raportów

Papież Franciszek, w przemówieniu skierowanym w  dniu 29.04.2022 r do członków Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich powiedział m.in.: „…Liczba przypadków wykorzystywania dzieci przez duchownych spada od kilku lat w tych częściach świata, w których dostępne są wiarygodne dane i zasoby. Chciałbym, abyście co roku przygotowywali raport na temat inicjatyw Kościoła mających na celu ochronę małoletnich i bezbronnych dorosłych. Na początku może to być trudne, ale proszę o rozpoczęcie tam, gdzie jest to potrzebne, abyśmy mogli przedstawić wiarygodny raport na temat tego, co się dzieje i co należy zmienić, aby właściwe władze mogły podjąć działania. Taki raport będzie czynnikiem przejrzystości i odpowiedzialności i – mam nadzieję – da jasną informację zwrotną na temat naszych postępów w tym przedsięwzięciu. Jeśli nie poczynimy postępów, wierni będą nadal tracić zaufanie do swoich duszpasterzy, co utrudni głoszenie Ewangelii i dawanie o niej świadectwa”.

Komisja, w ramach swoich prac podjęła się przygotowania pierwszego Rocznego Raportu, który po zatwierdzeniu przez członków Komisji był konsultowany z osobami skrzywdzonymi, Papieżem, Sekretariatem Stanu i zainteresowanymi dykasteriami Kurii Rzymskiej. Ostateczna wersja Raportu została przedstawiona na konferencji prasowej w dniu 29.10.24 r. przez kard. Séana O’Malleya – przewodniczącego PCPM i przez Maud de Boer-Buquicchio – stojącą na czele grupy opracowującej Raport Roczny.  

Jest to pierwszy Raport dokumentujący wykorzystywanie seksualne małoletnich i bezbronnych dorosłych w Kościele, który został sporządzony przez komisję złożoną w większości z ludzi świeckich. Raport zawierający dane dotyczące roku 2023 powstał na bazie danych pochodzących ze źródeł kościelnych. Jest to Raport pierwszy, co oznacza, że będzie kontynuacja i dlatego został określony jako „pilotażowy”. Ponieważ jest to pierwszy raport Komisji, która w różnym niż obecny składzie oraz z innym nieco mandatem pracowała nad tymi samymi zagadnieniami, dlatego zawartość Raportu, jego opis sytuacji, wnioski i rekomendacje, są faktycznie owocem 10 lat pracy Komisji. Raport za rok 2024 jest już w przygotowaniu.

Decyzja o przygotowywaniu rocznych raportów wpisuje się również w sugestie synodalne, zawarte w Dokumencie końcowym, gdzie w pkt 101-102 zgromadzeni na Synodzie zachęcają aby „budować skuteczne formy i procedury sprawozdawczości i oceny” korzystając z kompetencji świeckich, którzy „mają większe doświadczenie w procesach sprawozdawczości i oceny oraz przeprowadzać rozeznanie dobrych praktyk już obecnych w lokalnym społeczeństwie, dostosowując je do kontekstów kościelnych” (pkt 101). Wśród tematów, które powinny być raportowane jest również to, co dotyczy tematyki ochrony dzieci i osób bezbronnych.  

Pierwszy Roczny Raport – czym jest i jaki jest jego cel

Przygotowując ten pierwszy Raport Roczny członkowie Papieskiej Komisji zastanawiali się nad tym, co powinno się w nim znaleźć, oraz jaką należało zastosować metodę.

Raport skupia się na opisie tego, co aktualnie jest podejmowane w Kościele w zakresie ochrony, jednocześnie wskazuje nie tylko na to, co już zostało zrobione, lecz także na to, co wymaga naprawy. Dlatego przyjęto model analogiczny do powszechnego okresowego przeglądu Rady Praw Człowieka ONZ, w ramach którego co roku ocenia się rotacyjnie grupę państw członkowskich, aby w ciągu kilku lat móc ocenić wszystkie państwa członkowskie i zakończyć pełny cykl sprawozdawczy, dlatego każdy Roczny Raport PCPM będzie raportem częściowym, co jest standardową praktyką w instytucjach o zasięgu globalnym.

Raport ten jest więc pierwszą próbą prezentacji tego, co dzieje się aktualnie w Kościołach lokalnych. Skoncentrowano się w nim na politykach, procedurach i mechanizmach wymaganych przez normy kościelne, ustanowione w celu zapewnienia bezpieczeństwa dzieciom i bezbronnym dorosłym. Skupia się również na oferowaniu opieki należnej osobom dotkniętym przemocą. Niniejsze sprawozdanie pilotażowe nie ma na celu audytu częstości występowania wykorzystania seksualnego w kontekście kościelnym. Wynika to m.in. z faktu, że brak jest wiarygodnych danych w niektórych krajach, w szczególności wiarygodnych danych statystycznych dotyczących liczby dzieci, które są wykorzystywane seksualnie, także w społeczeństwie. Takie badania nie są prowadzone przez żadną instytucję międzynarodową.

Metoda, która została zastosowana w Raporcie opiera się na modelu „sprawiedliwości okresu przejściowego” (transitional justice). Został wybrany ten model, ponieważ Komisja traktuje problem wykorzystywania seksualnego przez duchownych jako traumatyczne naruszenie praw człowieka, które wymaga zmian instytucjonalnych, społecznych i kulturowych. Komisja zamiast terminu „sprawiedliwość okresu przejściowego” przyjęła określenie „sprawiedliwość konwersyjna”[1]. Temat nawrócenia, nawrócenia duszpasterskiego i instytucjonalnego jest również podejmowany w Dokumencie końcowym Synodu.

Komisja jest przekonana, że (co)Roczny Raport może stać się narzędziem przemiany, gdyż opisuje już istniejące dobre praktyki, wskazuje, gdzie nadal istnieje ryzyko, oraz formułuje konkretne rekomendacje, aby inspirować i wspierać dalsze postępy w zakresie ochrony.

Co znajduje się w Raporcie

Raport składa się z pięciu części:

We wstępie są informacje o głównych wynikach badań oraz o rekomendacjach Papieskiej Komisji, a następnie Raport przedstawia dane i rekomendacje dotyczące 4 obszarów:

Pierwszy obszar dotyczy Kościoła lokalnego. Przedstawia opis działań tych Kościołów lokalnych, które w 2023 roku odbyły wizytę ad limina, jak również wybranych Zgromadzeń zakonnych. Każdy opis zakończony jest rekomendacją ze strony Komisji. W Komisji staramy się, aby członkowie PCPM z danego kontynentu uczestniczyli w procesie ad limina. Wszyscy też otrzymujemy sprawozdanie episkopatu odbywającego wizytę ad limina dotyczące ochrony małoletnich.

Drugi obszar, to opis polityki ochrony w danym regionie (kontynencie). Ten opis został przygotowany przez grupy regionalne Komisji, których jest 4: afrykańska, amerykańska (obejmująca  Amerykę Południową, Środkową i Północną),  azjatycka z Oceanią oraz grupa europejska. Członkowie grup regionalnych starają się o kontakt z osobami skrzywdzonymi z danego regionu, jak również z pracującymi w obszarze ochrony małoletnich. Również ten dział zawiera rekomendacje PCPM dla danego regionu.

Trzeci obszar mówi o procedurach ochrony  Kurii Rzymskiej. Celem Komisji jest – jak o tym informuje dokument, wypracowanie i promowanie wspólnej wizji i gromadzenie wiarygodnych informacji, aby procedury i orzecznictwo Kurii Rzymskiej stawało się bardziej przejrzyste. W bieżącym raporcie przedstawione zostały inicjatywy jeśli chodzi o politykę ochrony, które podjęła Stolica Apostolska od św. Jana Pawła II do Papieża Franciszka. Jest mowa również o Dykasterii Nauki Wiary oraz o Dykasterii ds. Kleru. Również tu, Komisja przedstawia swoje rekomendacje.

Czwarty i ostatni obszar, to służba Kościoła w zakresie ochrony w społeczeństwie. Celem części czwartej jest pokazanie, w jaki sposób praca Kościoła w szerszym społeczeństwie może pomóc w zwalczaniu różnorodnych form przemocy niezależnie od tego, gdzie ma ona miejsce. W Raporcie 2023 przedstawiona jest praca Caritas Międzynarodowej, oraz Caritas w Oceanii, Nairobi i Chile.

Model przemiany – nawrócenie w stronę kultury ochrony

Wspomniany już model „sprawiedliwości konwersyjnej”, czy po prostu – nawrócenia zakłada pięć etapów:

1. Odwrócenie się od zła – jest to apel skierowany do wszystkich członków Kościoła, a przede wszystkim do odpowiedzialnych za zaistniałe zło – aby nie tylko odwrócić się od zła, jakim jest przemoc seksualna, ale również od tych mechanizmów wewnątrz struktury Kościoła, która pozwoliła, bądź też pozwala na to, żeby to zło trwało w czasie, lub czasami nadal trwa. Jest to wezwanie samego Kościoła o zmianę i aktywne dążenie do oczyszczenia.
2. Prawda, co w tym kontekście oznacza odkrycie i uznanie całej rzeczywistości przemocy seksualnej, która jest i była w Kościele. Obejmuje to przejrzystość – co podkreśla również Końcowy Dokument Synodalny w numerach 46, 96 – otwartość i zobowiązanie do ujawnienia tego, co zostało ukryte lub zignorowane. Prawda obejmuje wysłuchanie historii osób, które przetrwały krzywdę. Prawda dotyczy uczciwości, odpowiedzialności i zapewnienia, że Kościół zmierzy się ze swoimi przeszłymi porażkami bez ukrywania ich z lęku.
3. Sprawiedliwość wskazuje na to, aby ci, którzy krzywdzili i ukrywali krzywdę ponieśli odpowiedzialność – obejmuje to procesy wg ustawodawstwa państwowego i procesy kanoniczne. Ma ona również charakter naprawczy – jej celem jest również stworzenie warunków do przywrócenia zaufania i zapewnienie, że osoby skrzywdzone będą wysłuchane i będą wspierane przez Kościół.
4. Zadośćuczynienie, które ma na celu naprawienie krzywdy. Może przybierać różne formy w zależności od kontekstu. Może to być oferowanie wsparcia psychologicznego, prawnego, jak i odszkodowania finansowego. Chodzi tu przede wszystkim o naprawienie krzywdy, podjęcie działań, które umożliwią osobie skrzywdzonej i jej bliskim zdrowienie i pojednanie.
5. Postanowienie poprawy – jest to zobowiązanie Kościoła do tworzenia struktur, polityk i kultury, które zapewnią, że krzywda nie będzie się powtarzać. Tu nie chodzi tylko o przyjęcie polityki ochrony, ale o zmianę kultury instytucjonalnej wewnątrz Kościoła, aby zapobiegać przemocy nie tylko seksualnej.

Rekomendacje PCPM

W Raporcie Komisja wskazała na kluczowe obszary, które wymagają pogłębienia, badania i zmiany.

Komisja uznaje, że jednym z głównych priorytetów osób skrzywdzonych jest dostęp do prawdy. Wołanie o jeszcze większą przejrzystość, będzie wymagało przeanalizowania środków, które zapewnią każdej osobie prawo do informacji jej dotyczących, przechowywanych przez jakikolwiek podmiot Kościoła. Jedną z propozycji jest np. powołanie w Kurii Rzymskiej Przedstawiciela strony skrzywdzonej (Procurator partis laesae), który miałby rolę  porównywalną do funkcji Rzecznika Praw uprawniającą do rozpatrzenia i zbadania sprawy przez odpowiednie instytucje Kurii Rzymskiej, zgodne z art. 8 § 1 Konstytucji Apostolskiej Praedicate Evangelium.

Komisja wskazuje również na potrzebę ujednolicenia definicji podatności na zranienia (vulnerability) i zdefiniowania pojęcia „dorosłych bezbronnych”. Zauważa, że jest to rozpatrywane różnie w zależności od kontekstu. Uważa więc, że  pomocny byłby dostęp do orzecznictwa w tych sprawach, aby było ono wspólne we wszystkich Kościołach lokalnych.

Komisja zwraca również uwagę na ważną rolę, jaką odgrywa Kuria Rzymska, oraz jednocześnie na fakt, że sprawy związane z ochroną małoletnich w zakresie interwencyjnym  są obsługiwane przez różne dykasterie i Kościoły lokalne, co sprawia, że są rozdrobnione i trwają długo. Nie zawsze jasne są też kompetencje, które są też różnie pojmowane. Pomocny byłby wspólny i jednoznaczny protokół, w którym będą wyjaśnione kompetencje różnych podmiotów i ich ograniczenia. Powinno to być w szczególności zgodne z art. 9 § 1 Konstytucji Apostolskiej Praedicate Evangelium.

Komisja wskazuje ponadto na potrzebę usprawnienia procesu rezygnacji lub usunięcia z urzędu przełożonego w Kościele, w sytuacjach, gdy jest to uzasadnione przez zaniechania działania administracyjnego lub innych zaniedbań, które doprowadziło do ponownego krzywdzenia osób już skrzywdzonych.

Komisja uznaje potrzebę promowania w Kościele nawrócenia w temacie godności dziecka i praw człowieka w kontekście niegodziwego traktowania. Wskazuje, iż powinno się to dziać w ramach spójnej wizji teologiczno-duszpasterskiej. Komisja uważa, że rezultatem końcowym mógłby być Dokument Magisterium np. encyklika poświęcona Ochronie dzieci i bezbronnych dorosłych w życiu Kościoła.

Komisja ponownie podkreśla znaczenie odszkodowań dla osób skrzywdzonych, jako konkretnego zaangażowania w ich proces uzdrowienia. Odszkodowanie w Kościele nie ogranicza się jedynie do aspektów finansowych, ale obejmuje znacznie szersze spektrum działań – takich jak uznanie błędów, publiczne przeprosiny. Członkowie Komisji nierzadko słyszeli od osób skrzywdzonych, że te i inne formy prawdziwej braterskiej bliskości z osobami skrzywdzonymi i ich bliskimi często nawet są ważniejsze. W tym celu Komisja pogłębi sprawę reparacji w kolejnej edycji Raportu Rocznego, aby lepiej odzwierciedlić wszystkie te potrzeby. Komisja jest przekonana, że reparacje finansowe są również istotne i chce współpracować z innymi organami Kościelnymi, w celu opracowania znormalizowanych i znanych procedur w bardziej kompleksowy sposób.

Komisja zwraca również uwagę na konieczność profesjonalizacji w  zakresie ochrony. Podobnie zwraca na to również uwagę Dokument Końcowy Synodu w pkt 150. Zaleca więc, aby Uniwersytety Papieskie w Rzymie i inne instytucje akademickie włączyły w swój program kierunki studiów podejmujące temat ochrony małoletnich i dorosłych bezbronnych. Programy nauczania powinny obejmować różne obszary ochrony i być dostosowane do potrzeb duchowieństwa, zakonników i świeckich pracujących w Kościołach lokalnych. Jednocześnie Komisja zwraca uwagę na rozbieżności w zakresie przygotowania osób w różnych regionach świata, w poszczególnych kościołach lokalnych, co nierzadko wynika z braku finansów.

W przedstawieniu tego, co dzieje się w Europie Komisja zwraca uwagę m.in. na:

• Frustrację osób skrzywdzonych jeśli chodzi o sposób prowadzenia procesów karnych, czy karno-administracyjnych w Kościele, jak również na długość trwania tych procesów;
• Grupy gromadzące osoby skrzywdzone wskazują, że w niektórych krajach jeszcze ważniejsza jest reputacja Kościoła niż pomoc osobom skrzywdzonym;
• Różnice pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią w zakresie polityki ochrony i troski o osoby skrzywdzone;
• Trudności wielu zakonnic i zakonników, którzy niejednokrotnie towarzyszą osobom skrzywdzonym jednocześnie żyją pod jednym dachem ze sprawcą/sprawczynią;
• Potrzebę szkoleń dla biskupów i przełożonych zakonnych.

Wśród rekomendacji dotyczących Dykasterii Nauki Wiary Komisja proponuje, poza tym, co zostało powiedziane w rekomendacjach ogólnych m.in. wspólne opracowanie wytycznych dla biskupów i przełożonych zakonnych w celu skutecznego towarzyszenia lokalnym władzom kościelnym w ich działaniach na rzecz osób skrzywdzonych.

Jeśli chodzi o rekomendacje dla Dykasterii ds. Kleru to są tam m.in. wskazania dotyczące szkoleń zgodnych z UGF, promocja standardów UGF, szczególnie tej części, która dotyczy weryfikacji przyszłych kapłanów i ich przygotowania. Jest też wskazanie tego, co Dykasteria powinna wymagać od lokalnych ratio studiorum. Wskazuje również, iż w każdym seminarium powinna być przeszkolona osoba, która przyjmowałaby zgłoszenia związane z wykorzystaniem seksualnym lub innymi nadużyciami.

Współpraca z osobami skrzywdzonymi

Pierwszy Roczny Raport opisuje, jak Papieska Komisja, od jej powołania w 2014 r. współpracowała i współpracuje z osobami skrzywdzonymi. Z Papieską Komisją kontaktują się osoby skrzywdzone – tak spotykając się w Rzymie, jak i pisząc listy.

W 2017 r. Komisja, we współpracy z przełożonymi lokalnymi zaczęła wprowadzać SAP – formalne grupy osób skrzywdzonych, ich rodzin oraz osób im pomagających, które wnoszą swój wkład w budowanie systemu ochrony w danej diecezji/zakonie/kraju. W następnych latach ten sposób partycypacji osób skrzywdzonych i ich bliskich został oceniony i wskazano punkty mocne i słabe takiego rozwiązania, które zostały przedstawione Papieżowi.

W przygotowaniu tego Raportu uczestniczyły również osoby skrzywdzone, które brały udział w pilotażowej grupie fokusowej (grupa osób skrzywdzonych, która jest powołana konkretnie dla tego zadania). Pochodziły one z obydwu Ameryk. Planowane jest, że w opracowaniu następnych Rocznych Raportów będą brały udział grupy fokusowe ze wszystkich regionów

W sprawozdaniu rocznym wyjaśniono, że wśród swoich członków Komisji i jej pracowników znajdują się również osoby, które doświadczyły krzywdy w Kościele, jak i ci, którzy im pomagają.

Inne działania Komisji

Raport opisuje również pozostałe obszary prac członków Komisji i jej personelu. Wśród tych aktywności są:

• Projekt Memorare – mandat do opracowania inicjatywy Memorare znajduje się w przemówieniu Ojca Świętego do Komisji w kwietniu 2022 r. oraz w artykułach 2 i 5 VELM. Projekt Memorare składa się z trzech filarów, którymi są:
  • Stworzenie miejsca, które będzie łatwo dostępne, aby członkowie Kościoła mogli powiedzieć o swojej krzywdzie;
  • Przygotowanie specjalistów;
  • Budowanie polityki ochrony.

Aktualnie Komisja podpisała porozumienie o współpracy z 15 podmiotami, głównie w Afryce, Ameryce Południowej, w Azji i Oceanii.

• Opracowanie Universal Guideliness Framework – Ramowych Wskazań do Uniwersalnych Wytycznych, dostępne na stronie Komisji. Od kilku miesięcy prowadzony jest program pilotażowy w regionach. Z każdego regionu (kontynentu) został wytypowany 1 kraj. Z Europy jest to Polska.
• Praca w grupach studyjnych. Zostały powołane dwie grupy studyjne – dotyczące dorosłych podatnych na zranienie (vulnerable adult) oraz zagrożeń w sieci.

Podsumowanie

Trudno podsumować obiektywnie prace, w których się uczestniczyło. Jako członkowie Komisji jesteśmy świadomi potrzeby takiego dokumentu, jego wagi również w kontekście promowania zmiany długofalowej w Kościele. Ukazując co roku to, co jest robione i to, co jest punktem słabym i wymagającym zmiany, wzmacniamy szansę na trwający w czasie proces nawrócenia nas wszystkich w Kościele – abyśmy uznali za priorytetową ochronę przed jakąkolwiek krzywdą dzieci i osób podatnych na zranienia, nie tylko gdy sprawcami są osoby duchowne, lecz także ktokolwiek z członków Kościoła.

Natomiast jeśli chodzi o perspektywę Polski – myślę, że dobrze byłoby się przyjrzeć w świetle tego raportu co i jak jest robione w Polsce. Jakimi dobrymi praktykami możemy już się dzielić z innymi, a jakie są nasze słabe punkty. Patrząc na niektóre nasze działania z mojego punktu widzenia można wskazać, że od 2016 roku w krakowskim Ignatianum są studia podyplomowe z zakresu ochrony przed przemocą seksualną, na których ponad 150 absolwentek i absolwentów z całej Polski przygotowało się do budowania profesjonalnej ochrony dzieci i osób podatnych na zranienie. Od wakacji 2024 r. we współpracy z Papieską Komisją są przygotowywane nowe Wytyczne KEP poszerzone o Ramowe Wskazania do Uniwersalnych Wytycznych (UGF) opracowane przez Komisję. Ta praca jest częścią pilotażowego projektu Komisji. Osoby skrzywdzone jako małe grupy fokusowe już od paru lat uczestniczą w pracach niektórych projektów – od przygotowania prewencyjnych kursów e-learningowych po opracowanie materiałów potrzebnych do wdrożenia standardów ochrony. Raport wskazuje nam na sprawdzony w diecezjach i prowincjach zakonnych niektórych krajów model stałych grup doradczych złożonych z osób skrzywdzonych i ich bliskich oraz tych, którzy im pomagają. Również model „sprawiedliwości konwersyjnej” wskazany przez Komisję może pomóc w uporządkowaniu relacji Kościoła w Polsce z osobami skrzywdzonymi w duchu pojednania. To są na gorąco tylko niektóre punkty zachęcające do lektury pierwszego Raportu Komisji.

[1] Szerszy opis modelu „sprawiedliwości okresu przejściowego” można znaleźć na stronie PCPM w zakładce Dokumentacja Zgromadzenia Plenarnego, gdzie prof. David Smolin opublikował dwie „białe księgi” na ten temat.

Zobacz także