Historia Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego

W dniach 5-6 lipca w Watykanie papież Franciszek i szefowie niektórych urzędów Kurii Rzymskiej spotkają się z Synodem Stałym Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego (UKGK). Wydarzenie to będzie miało wymiar duszpasterski, ekumeniczny i dyplomatyczny a jego celem jest wypracowanie nowej strategii w sprawie przyszłości Ukrainy i UKGK na świecie.

Od połowy XIX stulecia UKGK jest kolebką tożsamości i świadomości narodowej Ukraińców. Obecnie – w 30 lat po wyjściu z podziemia – skazany wcześniej na zagładę Ukraiński Kościół Greckokatolicki jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się wspólnot kościelnych w Europie. Jest drugim co do liczebności Kościołem na Ukrainie i najliczniejszym na świecie katolickim Kościołem wschodnim: liczbę jego wiernych ocenia się na ok. 8 mln. Obecnie ma 47 biskupów, 2594 kapłanów diecezjalnych, 117 klasztorów z 1093 zakonnikami i zakonnicami, 3765 wspólnot (parafii i innych ośrodków), 16 szkół średnich i wyższych z 1185 słuchaczami, 1276 szkół niedzielnych, wydaje 27 tytułów czasopism, dysponuje 3685 miejscami kultu.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki jest jednym z 22 wschodnich Kościołów katolickich, które wraz z Kościołem rzymskokatolickim tworzą jeden apostolski Kościół katolicki. Należy on do tych katolickich Kościołów wschodnich, zwanych „sui iuris”, które rządzą się własnym prawem, to znaczy, że wszystkie jego normy prawne określa Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich. UKGK pozostaje w pełnej jedności ze Stolicą Apostolską, zachowując przy tym wschodnią teologię, liturgię, duchowość, prawo, dyscyplinę i tradycję.

Korzenie Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego

Kościół greckokatolicki czerpie swe korzenie z dawnej metropolii kijowskiej, która powstała po przyjęciu przez Ruś Kijowską chrztu (988 r.), na kilkadziesiąt lat przed podziałem chrześcijaństwa. Książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w obrządku wschodnim z rąk patriarchy Konstantynopola, co oznaczało wejście tych ziem w obręb chrześcijaństwa bizantyjskiego. Po podziale chrześcijaństwa w 1054 r. (wielka schizma wschodnia) Kościół ruski podlegał co prawda Konstantynopolowi, ale przez wieki nie zerwał łączności z Rzymem. Nie traktując zbyt poważnie wzajemnego obłożenia się ekskomunikami, przedstawiciele metropolii kijowskiej brali udział w soborach w Lyonie w 1245 r. i w Konstancji w 1414 r.

To ukierunkowanie na troskę o jedność Kościoła odróżniało zdecydowanie metropolię kijowską od nowej metropolii moskiewskiej, która wyodrębniła się w 1448 r. Po upadku Konstantynopola w 1453 widziała ona siebie w roli przywódcy świata prawosławnego. W 1589 r. przyznała sobie samozwańczo miano patriarchatu, pretendując do roli „Trzeciego Rzymu”.

Fakt ten – oprócz kryzysu prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej czy zagrożenia reformacją – był jednym z powodów decyzji o zawarciu unii w Rzymem w 1596 r. przez część ruskich hierarchów. Część Kościoła prawosławnego przyjęła zwierzchność papieża, zachowując jednak wschodnią liturgię, własne prawodawstwo kościelne i struktury (Unia Brzeska). 

Do unii z Rzymem przystąpiła później również część prawosławnej hierarchii i wiernych Zakarpacia (unia użhorodzka – 1646, unia mukaczewska – 1664, unia marmaroska – 1713) i Siedmiogrodu (unia w Baia Mare – 1700). Powstała w ten sposób odrębna od ukraińskiej rusińska cerkiew greckokatolicka, a następnie greckokatolickie Kościoły słowacki, węgierski i rumuński.

Unia Brzeska umożliwiła szybki rozwój nowego Kościoła w Rzeczypospolitej. Warto pamiętać, że w XVII w. – niezależnie od niekwestionowanej pozycji Kościoła rzymskiego – większość parafii na terytorium Rzeczypospolitej była obrządku wschodniego.

Stan taki trwał aż do rozbiorów, w wyniku których część Kościoła unickiego znalazła się w ramach zaboru rosyjskiego, a część w zaborze austriackim (Galicja). Wraz z rozbiorami Rzeczypospolitej zaczął się dla Kościoła greckokatolickiego czas wielkich prześladowań. Archieparchia kijowska oraz eparchie: pińska, łucka, włodzimierska, połocka a także część lwowskiej i chełmskiej znalazły się w cesarstwie rosyjskim. Tu nastąpiła zaplanowana likwidacja Kościoła. Caryca Katarzyna II zlikwidowała eparchie unickie z wyjątkiem arcybiskupstwa połockiego i skonfiskowała ich majątek.

Po upadku Powstania Listopadowego w 1830 r. w cesarstwie rosyjskim przystąpiono do ostatecznej likwidacji unii. Najpierw unicestwiono ją w 1839, ale Kościół greckokatolicki istniał jeszcze w Królestwie Polskim na Chełmszczyźnie i Podlasiu, ale i tu w 1875 brutalnie go zlikwidowano w ramach represji po upadku Powstania Styczniowego. Wierni, którzy nie godzili się przejść do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, uczęszczali na nabożeństwa i msze w kościołach łacińskich.

O ile w cesarstwie rosyjskim unia formalnie przestała istnieć, to w zaborze austriackim rozwijała się ona swobodnie i to do tego stopnia, że w drugiej połowie XIX w. Kościół ten zaczął być nawet faworyzowany przez władze wiedeńskie, co umożliwiło pełnienie przezeń roli kolebki rodzącego się ukraińskiego ruchu narodowego.

Skąd się wzięła nazwa „grekokatolicki”?

Nazwę „Kościół greckokatolicki” wprowadziła cesarzowa Maria Teresa w 1774 r. dla odróżnienia wiernych tej wspólnoty od wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego. Narodowy ruch ukraiński zaczął się wyraźnie krystalizować w początkach XX stulecia na terenach Galicji Wschodniej, w dużej mierze dzięki postawie i aktywnej działalności metropolity Andrzeja Szeptyckiego, który do dziś uznawany jest za największy autorytet duchowy narodu ukraińskiego.

Jego działalność sprawiła, że przed I wojną światową Ukraińcy posiadali na tym terenie 3 tys. szkół elementarnych w ich języku, 27 gimnazjów, ok. 3 tys. placówek towarzystwa kulturalnego „Proswita” oraz Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki. Ponadto koncentrowali swe wysiłki na dynamicznym rozwoju rolniczego ruchu spółdzielczego o wyraźnie narodowym nastawieniu.

Metropolita Szeptycki

Metropolita Szeptycki odegrał także ogromną rolę w rozwoju instytucjonalnym Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w okresie II Rzeczypospolitej na jej terenach. Rozwijał nie tylko duszpasterstwo, ale też ośrodki intelektualne, powołując np. w 1928 r. znakomitą Akademię Teologiczną we Lwowie. Wspierał także zdecydowanie ukraiński ruch narodowy, stwarzając mu przestrzeń do działania w strukturach kościelnych. W 1939 r. Kościół greckokatolicki na terenach Polski składała się z archieparchii lwowskiej, eparchii przemyskiej (w jej ramach istniała apostolska administracja Łemkowszczyzny) i eparchii stanisławowskiej (od 1885 r.).

Metropolita Szeptycki kontynuował ponadto obecny od wieków w łonie Kościoła greckokatolickiego nurt dążący do budowania jedności podzielonego Kościoła. Liczył, że to właśnie kierowany przezeń Kościół będzie inspiratorem powrotu do łączności z Rzymem prawosławia rosyjskiego. Na mocy specjalnych uprawnień otrzymanych od papieża, udało mu się doprowadzić do powstania pierwszego dziejach katolickiego egzarchatu rosyjskiego (w obrządku wschodnim), który istniał w latach 1917-22.

Kościół grekokatolicki na ziemiach Polskich po 1939 roku

Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospolitej rozwijał się dynamicznie do chwili zderzenia z komunizmem. Tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej na wschodnie ziemie Polski 17 września 1939 r. rozpoczęły się represje władzy radzieckiej w stosunku do grekokatolików. Skonfiskowano natychmiast kościelne majątki i upaństwowiono szkoły, zlikwidowano wydawnictwa religijne oraz przystąpiono do zaboru świątyń i klasztorów. Proces ten – powstrzymany wkroczeniem armii niemieckiej w czerwcu 1941 r. – kontynuowany był ze zdwojoną siłą po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej na te ziemie w 1944 r. W pierwszej połowie 1945 r. wszyscy biskupi greckokatoliccy znaleźli się w więzieniach i łagrach, NKWD nie oszczędzało także przełożonych zakonów. Wszystkie te działania zmierzały do zmuszenia duchowieństwa greckokatolickiego do przejścia na prawosławie i oddania się na służbę Patriarchatu Moskiewskiego.

Ostateczna likwidacja Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego nastąpiła na mocy sterowanego przez NKWD niekanonicznego „Soboru Lwowskiego”, który obradował w lwowskiej katedrze św. Jura 8 i 9 marca 1946 r. Wzięło w nim udział 214 spośród 1270 duchownych greckokatolickich. Od razu po jego zakończeniu aresztowano wszystkich duchownych, którzy nie podpisali aktu przejścia na prawosławie. Wielu z nich zginęło w więzieniach i łagrach. Były to najostrzejsze represje, jakich doświadczył jakikolwiek Kościół lokalny pod panowaniem sowieckim.

Mimo to ponad połowa duchowieństwa greckokatolickiego odmówiła przejścia na prawosławie, decydując się na kontynuowanie swej posługi w podziemiu. Początkowo sprawowali ją na terenie łagrów i więzień często za cenę życia, a ci, którym udało się powrócić na mocy amnestii z 1955 r. – w prywatnych, zakonspirowanych mieszkaniach na terenie niemal całej zachodniej Ukraińskiej Republiki Sowieckiej. Przetrwanie Kościoła umożliwiło także istnienie podziemnej hierarchii. Jeszcze w 1945 r. ówcześni biskupi przed swym aresztowaniem zdążyli częściowo ustanowić kierownictwo Kościoła greckokatolickiego, wyświęcając swych następców. Tuż przed aresztowaniem metropolita Josyf Slipyj mianował czterech nowych administratorów UKGK.

Pracę Kościoła umożliwiał także fakt, że część duchownych, którzy formalnie podpisali zaświadczenia o przejściu na prawosławie, trwała nadal przy Kościele greckokatolickim. Od lat 60. represje, choć trwały, nie skutkowały już długoletnimi zsyłkami czy więzieniem, co ułatwiło z pewnością podziemną działalność duszpasterską. W latach 80. niektórzy podziemni kapłani rozpoczęli aktywną pracę z młodzieżą, prowadzoną szczególnie podczas wakacji, najczęściej w formie wędrownych obozów w Karpatach.

Warto przypomnieć, że Kościół greckokatolicki rozwijał się nie tylko w podziemiu na terytorium sowieckiej Ukrainy, ale także legalnie w diasporze, głównie w USA i Kanadzie. Dla podkreślenia jego rangi i uznania męstwa grekokatolików ukraińskich oraz ich trwania w jedności z Rzymem Paweł VI nadał temu Kościołowi 23 grudnia 1963 rangę arcybiskupstwa większego Lwowa dla Ukraińców. Przez 29 lat był to jedyny katolicki Kościół wschodni obdarzony taką godnością. W komunistycznej Polsce kres działalności UKGK jako zorganizowanej całości przyniosła Akcja „Wisła” w 1947. Jednak prymas kard. Stefan Wyszyński umożliwił jego funkcjonowanie w ramach struktury administracyjnej Kościoła rzymskokatolickiego.

W grudniu 1989 r. – na bazie gorbaczowowskiej pierestrojki – niektóre parafie Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie zostały zalegalizowane. Jednym z powodów tej decyzji władz ZSRR były z pewnością, zorganizowane na szeroką skalę w Rzymie z inspiracji Jana Pawła II, obchody tysiąclecia chrztu Rusi z licznym udziałem przedstawicieli Kościoła greckokatolickiego z diaspory. Uświadomiły one opinii międzynarodowej fakt istnienia tego Kościoła, z czym Gorbaczow nie mógł się już nie liczyć.

Pierwszy synod odrodzonego Kościoła grekokatolickiego

W 1991 r. mógł po raz pierwszy przyjechać do Lwowa kard. Myrosław Ivan Lubacziwskij, następca kard. Slipyja i zwierzchnik UKGK. Pod jego przewodnictwem w maju 1992 r. zebrał się we Lwowie pierwszy synod biskupów odrodzonego Kościoła.

W chwili legalizacji Ukraiński Kościół Greckokatolicki posiadał trzy diecezje: lwowską, iwanofrankowską i podlegającą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej mukaczewską. Niemal natychmiast rozpoczęto prace nad reorganizacją struktury terytorialnej UKGK przez włączenie w jego struktury części dawnej diecezji przemyskiej oraz Bukowiny, która w granicach Ukrainy znalazła się w 1940 r. W 1992 r. utworzono diecezje kołomyjsko-czerniowiecką, samborsko-drohobycką, tarnopolską i zborowską. Aby objąć opieką duszpasterską wiernych żyjących w Ukrainie wschodniej i w Kazachstanie w kwietniu 1996 r. utworzono egzarchat kijowsko-wyszogrodzki. Dalsza reorganizacja Kościoła nastąpiła podczas synodu w sierpniu 2000 r., kiedy utworzono diecezje buczacką, sokalską i stryjską oraz w lipcu 2003 r., kiedy z egzarchatu kijowskiego wydzielono egzarchat odesko-krymski. 1 czerwca br.Franciszek ustanowił administratur apostolską dla grekokatolików w Kazachstanie.

Po śmierci kard. Lubacziwskiego na czele UKGK stanął wybrany przez Nadzwyczajny Synod tego Kościoła w styczniu 2001 r. abp Lubomyr Huzar. 21 lutego 2001 r. Jan Paweł II powołał go w skład Kolegium Kardynalskiego. Nowy zwierzchnik, wychowany w środowisku emigracyjnym, stanowił antytezę dla obecnych wciąż w ramach ukraińskiego Kościoła silnych tendencji nacjonalistycznych. Postawił on sobie za cel przede wszystkim duchową i intelektualną odnowę Kościoła. Zależało mu na wszechstronnym wykształceniu nowoczesnej, greckokatolickiej inteligencji oraz formacji duchowieństwa, przenikniętego wartościami Wschodu i zachodu, a jednocześnie otwartego na współczesność. 
Jednym z narzędzi umożliwiających to działanie był dalszy rozwój odtworzonej w 1990 r. Akademii Duchownej we Lwowie, przekształconej w 2001 r. w Uniwersytet Katolicki. Uczelnia ta, mieszcząca się w samym centrum Lwowa, jest tętniącym życiem, nowoczesnym ośrodkiem naukowym z dobrze przygotowaną kadrą, wykształconą w najlepszych uniwersyteckich ośrodkach Europy i USA.

Kardynał Huzar

Nadzwyczaj cenne były działania kard. Huzara w sferze pojednania ukraińsko-polskiego. Uznać je też należy za jeden z owoców dobrej i pogłębionej współpracy z łacińskim metropolitą lwowskim kard. Marianem Jaworskim. 

Podczas podróży Jana Pawła II na Ukrainę w czerwcu 2001 r. w czasie Mszy beatyfikacyjnej we Lwowie, kard. Huzar dokonał istotnego aktu przeproszenia za winy grekokatolików oraz wypowiedział słowa przebaczenia dla prześladowców swego Kościoła w okresie komunistycznym. Ukoronowaniem procesu pojednania polsko-ukraińskiego była Msza św. na Placu Piłsudskiego w Warszawie 19 czerwca 2005 r., kiedy to po wyznaniu wiary przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski abp Józef Michalik i zwierzchnik kard. Lubomyr Huzar odmówili modlitwę pojednania. Przyznali w niej, że Polacy i Ukraińcy zadali sobie wzajemnie wiele krzywd, co „napawa nas niewymownym bólem”. Poprosili „braci i siostry obu narodów”, aby razem z nimi „przebaczyli sobie wzajemnie”. Zwrócili się też do Boga z prośbą o odpuszczenie grzechów i win i o pomoc, „abyśmy postępowali jak godzi się braciom i siostrom”.

Innym wielkim projektem kard. Huzara jak i całego Synodu UKGK było doprowadzenie do podniesienia rangi tego Kościoła przez uzyskanie statusu odrębnego patriarchatu, na równi z innymi katolickimi Kościołami wschodnimi. Koronnym argumentem jest fakt, że Ukraiński Kościół Greckokatolicki jest dziś największym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się spośród tych Kościołów. Idei tej zdawał się wyraźnie sprzyjać Jan Paweł II. Patriarchat dotąd nie został jednak ogłoszony nie tylko ze względu na potencjalne sprzeciwy świata prawosławnego, ale także z powodu niechętnej postawy części Kolegium Kardynalskiego.

Istotnym krokiem ku budowie patriarchatu, ale także ku mocniejszemu zakorzenieniu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w centralnej Ukrainie było przeniesienie w 2005 r. siedziby zwierzchnika Kościoła ze Lwowa do Kijowa. Od tego momentu nosi on tytuł arcybiskupa większego kijowsko-halickiego. Od 25 marca 2011 r. głową UKGK jest arcybiskup większy kijowsko-halicki Światosław Szewczuk.

Zobacz także