Muzea Watykańskie: prace konserwatorskie ujawniły nową technikę Rafaela

Po zakończeniu prac konserwatorskich w tzw. Stanze di Raffaello w Muzeach Watykańskich Sala Konstantyna odzyskała dawny blask. Jej renowacja ujawniła wcześniej nieznane techniki i nowe szczegóły dotyczące warsztatu mistrza włoskiego renesansu.

800 metrów kwadratowych pełnych pytań i niesamowitych odpowiedzi – tak można podsumować trwającą dziesięć lat renowację największej z tzw. Stanze di Raffaello. Prace konserwatorskie prowadzone przez Laboratorium Restauracji Malarstwa i Materiałów Drewnianych Muzeów Watykańskich rozpoczęły się w marcu 2015 r., a zakończyły w grudniu 2024 r. Osiem etapów prac przebiegało według kolejności powstawania dzieł Rafaela. Renowacja pozwoliła na dokonanie cennego i bezprecedensowego odkrycia w kontekście badań nad warsztatem artysty.

Malarstwo rzymskie w XVI w.

Dzieła stworzone w ciągu ponad 60 lat przez różnych artystów za pięciu pontyfikatów, od Leona X do Sykstusa V, stanowią prawdziwy palimpsest malarstwa rzymskiego od pierwszych do ostatnich dekad XVI w. W ciągu dziesięciu lat prac konserwatorskich w Muzeach Watykańskich zaobserwowano różne kierunki i warsztaty ówczesnych twórców.

Rewolucyjne odkrycie

Pierwszych odkryć dokonano na podstawie dwóch personifikacji – Przyjaźni (Comitas) i Sprawiedliwości (Iustitia), które jako jedyne zostały namalowane w technice olejnej. Od nich Rafael rozpoczął dekorację Sali (znanej wówczas jako Aula Pontificum Superior), przeznaczonej na oficjalne ceremonie i nazwanej na cześć wielkiego rzymskiego cesarza, który zapewnił wolność religii i kultu w Cesarstwie Rzymskim.

>>> Muzea Watykańskie: dzieła Berniniego otwierają cykl wystaw na Rok Jubileuszowy

Rafael i malarstwo olejne: niedokończony projekt

„Rafael i jego współpracownicy, Giulio Romano i Giovanni Francesco Penni, pracowali w Sali Konstantyna już od października 1519 r.” – wyjaśnia Fabio Piacentini, odpowiedzialny za renowację. Dopiero co rozpoczęte prace nad dekoracjami kontynuowano kilka miesięcy po śmierci Rafaela, która miała miejsce 6 kwietnia 1520 r. Dokładna obserwacja dwóch kobiecych postaci i całej ściany ujawniła zaskakujące innowacje i eksperymentalną technikę opracowaną przez mistrza. „Malarstwo olejne na tynkach było znane malarzom już w XV w., być może także w Toskanii, ale technika była inna. Rafael namalował postacie Comitas i Iustitia za pomocą kalafonii, żywicy pochodzenia naturalnego, którą nakłada się na gorąco i rozprowadza bezpośrednio na strukturze muru”, wcześniej wzmocnionej gwoździami.

„Ostatnie wielkie dzieło dekoracyjne Rafaela – kontynuuje Piacentini – stanowi punkt zwrotny w jego ścieżce artystycznej: obecność gwoździ na dużej części ściany daje nam pewność, że chciał pomalować całą Salę techniką olejną. Niewątpliwie jest to niemal rewolucyjne i unikalne odkrycie”.

Po śmierci Rafaela Giulio Romano i Giovanni Francesco Penni kontynuowali prace nad freskami. Dlaczego początkowy projekt prezentował technikę olejną? „Rafael – odpowiada Piacentini – z pewnością spotkał Leonarda. Co więcej, technika olejna, charakteryzująca się wolniejszym czasem wykonania niż fresk, pozwoliłaby mu na retusze i poprawki, aby nadać dekoracji jako całości jednolitość, której brakuje w Loggii Psyche w Villa Farnesina w Rzymie”, gdzie widoczna jest przepaść między ręką mistrza a rękami jego pomocników.

Sklepienie Sali Konstantyna: arcydzieło iluzjonizmu

W 2024 r. przeprowadzono prace nad malowidłami sufitowymi. W czasach Rafaela był to drewniany strop kasetonowy. Papież Sykstus V powierzył dekorację sklepienia uczniowi Sebastiano del Piombo, Tommaso Lauretiemu, który dzięki zręcznej grze wizualnego złudzenia namalował „fałszywy” arras, arcydzieło iluzjonistycznej perspektywy, wykorzystujące również efekty światła i cienia, które wyłoniły się w całym swoim pięknie dzięki oczyszczeniu malowanej powierzchni.

Zaawansowane technologie i badania historyczne

Badanie nakładania się tynków umożliwiło również prześledzenie dokładnej chronologii wykonywania poszczególnych prac. Fundamentalne znaczenie miało także zbadanie wcześniejszych renowacji dzięki dokumentacji archiwalnej obecnej w Laboratorium od momentu jego założenia w 1923 r. przez Biagio Biagettiego. Nieinwazyjne badania w świetle ultrafioletowym dały możliwość odróżnienia oryginalnych części od tych wykonanych podczas kolejnych renowacji.

Pandemia i 500. rocznica śmierci Rafaela

Po przerwie narzuconej przez pandemię i okresach zamknięcia Muzeów Watykańskich niektórym konserwatorom pozwolono wrócić do pracy: „Po najbardziej krytycznym momencie wróciliśmy – wspomina Francesca Persegati, dyrektor Laboratorium Restauracji Malarstwa i Materiałów Drewnianych – a w 2020 r., w 500. rocznicę śmierci Rafaela, pracowaliśmy zarówno nad Salą Konstantyna, jak i nad ramami trzech obrazów wystawionych w ósmej sali Pinakoteki Watykańskiej”.

Pozytywny bilans po dziesięciu latach pracy

Rozmawiając z Francescą Persegati i Fabio Piacentinim, nie sposób nie zarazić się entuzjazmem, z jakim 26 pracowników Laboratorium, wspomaganych przez zewnętrznych współpracowników, codziennie poświęca się konserwacji dziedzictwa papieskich zbiorów, aby przekazać je w nienaruszonym stanie przyszłym pokoleniom. „To były męczące lata i nie było łatwo koordynować w różnych okresach zespół składający się z różnych osób, ale bilans jest absolutnie pozytywny!” – podsumowuje prace konserwatorskie Fabio Piacenti.