Nowy sposób badania religijności Polaków

Co roku jesienią Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego prezentuje dane na temat religijności Polaków. W tym roku zbieranie danych na temat praktyk religijnych Polaków trochę się zmieniło. Po raz pierwszy do dobrze znanych wskaźników (dominicantes i communicantes) doszedł trzeci – communicantes względny. Również po raz pierwszy do zbieranych danych z parafii i diecezji użyto system elektroniczny (E-dominicantes). O tych zmianach mówi Marcin Jewdokimow – dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, socjolog i kulturoznawca.

Zacznijmy od małego przypomnienia. Czym jest praktykowanie wiary, które bada Instytut? – Wiara i religia to zagadnienia, które przekraczają wymiar społeczny i w związku ze swoją naturą są trudne do zbadania za pomocą narzędzi służących do zbierania danych empirycznych – odpowiada dr Marcin Jewdokimow. Instytut, którym kieruje, w swoich badaniach koncentruje się na deklarowanej przynależności do Kościoła oraz na praktykach religijnych. – Praktyki są obserwowalne, mierzalne. Można po prostu sprawdzić, czy ktoś uczestniczył w nabożeństwie, czy nie – dodaje doktor. Pracownicy naukowi Instytutu Statystyki kościoła Katolickiego SAC religijność Polaków badają już od niemal 50 lat.

>>> Jak działa Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego?

Niedziela statystyczna

Badania ISKK są realizowane od niemal pięciu dekad, z jedną przerwą w 2020 r, (wymuszoną pandemią). Badanie Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC jest pełne, bo są do niego zaproszone wszystkie parafie i prawie wszystkie w nim uczestniczą.

Badanie (liczenie wiernych) odbywa się w tzw. niedzielę statystyczną (która w tym roku przypadła 22 października). W tym dniu zliczane są wszystkie osoby obecne na mszy świętej w kościele. Ta msza święta powinna być „mszą typową”. Nie powinna być związaną z jakąś uroczystością, która mogłaby przyciągnąć o wiele większą liczbę wiernych niż w normalnej sytuacji. – Wartością badania ISKK jest więc jego ciągłość i powtarzalność. Dzięki temu stworzyliśmy socjologiczny zbiór badań nad religijnością Polaków
– podkreśla dr Marcin Jewdokimow, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego.

Nowy wskaźnik

Do tej pory wyniki badań ISKK opisywane były przed dwa wskaźniki. Dominicantes to odsetek osób, które uczestniczą w mszy świętej względem osób zobowiązanych (czyli wobec osób, które zostały ochrzczone – z wyłączeniem, np. dzieci do lat 7). Wskaźnik communicantes opisuje z kolei osoby, które danej niedzieli przyjęły Komunię świętą, także w odniesieniu do wszystkich osób do tego zobowiązanych.

– W tym roku wprowadzaliśmy nowy wskaźnik: communicantes względny– informuje dr Jewdokimow. Wskaźnik ten przedstawia odsetek osób, które przyjmują Komunię świętą względem osób obecnych na tej samej mszy świętej, a nie względem wszystkich osób zobowiązanych. – Ten wskaźnik został wprowadzony po to, by lepiej zobrazować konkretną sytuację danej niedzieli (tak zwanej niedzieli statystycznej) – wyjaśnia dyrektor ISKK. – Nie zbieramy nowych danych, tylko na podstawie już posiadanych wprowadzamy nowy wskaźnik. Dzięki temu badanie będzie bardziej precyzyjne i odzwierciedlające rzeczywistość – dodaje.

Zmieniająca się religijność Polaków

A jak wygląda religijność Polaków w perspektywie ostatnich dekad? Jeśli spojrzymy na dane od lat 80. do dzisiaj – to widzimy ciekawą tendencję. Od początku pomiaru spada wskaźnik dominicantes, a do początku XXI w. (czyli do roku 2000) rósł wskaźnik communicantes. – Teraz ta wartość się „wypłaszczyła”, a więc nie zmienia się. Jednocześnie w ostatnich latach doszło do istotnego spadku wskaźnika dominicantes – opisuje dr Marcin Jewdokimow.

Wynika z tego, że mniej osób uczestniczy w niedzielnej mszy świętej, ale jednocześnie wskaźnik osób, które uczestniczą i przyjmują Komunię Świętą utrzymuje się na podobnym poziomie (kilkunastu procent; 15, 16%). Trzeba zauważyć, że jeszcze w latach 80. ten wskaźnik był niższy (spadł poniżej 10% – w 1980 – 7,8%), by z kolei latach 2000 dotrzeć niemal do poziomu 20% (19,4%).

Wskaźniki zbliżają się do siebie

Wskaźnik dominicantes spada; w latach 80. był na poziomie prawie 50% (1982 – 57%), żeby w 2021 r. uzyskać poziom niespełna 30% (28,3%). Istotny spadek przyniosła pandemia, bo jeszcze przed jej rozpoczęciem wskaźnik dominicantes oscylował wokół 40%. Pandemia przyniosła więc obniżenie poziomu uczestniczących we mszy świętej o 10%. – Liczba osób chodzących na mszę świętą spada, ale przyjmujących Komunie Świętą utrzymuje się na podobnym poziomie. W ciągu 50 lat badań Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC widzimy więc zbliżanie się do siebie wartości tych dwóch wskaźników – zauważa rozmówca misyjne.pl.

Jest jeszcze jedna ciekawa informacja w tym wątku. Okazuje się, że nowy wskaźnik (communicantes względny) ma tendencję rosnącą. Jak bardzo? Szczegóły zostaną podane na konferencji prasowej, która odbędzie się 5 grudnia. Już teraz jednak misyjne.pl dowiaduje się, że można zauważyć trend, w ramach którego rośnie liczba osób przyjmujących Komunię świętą w czasie niedzielnej mszy. – Oczywiście są to wyniki w skali kraju, będą więc miejsca, w których tych osób jest więcej, i miejsca, w których jest ich o wiele mniej – wyjaśnia dr Jewdokimow.

Co ciekawe, istnieje odwrotna zależność. Im wskaźnik dominicantes jest wyższy, tym wskaźnik communicantes względny jest niższy. Wydawałoby się to paradoksalne, bo skoro jest więcej osób na mszy świętej, to dlaczego niewielu z nich przyjmuje Komunię Świętą? – Te wyniki pokazują, że w tych diecezjach, w których jest wysoka frekwencja na mszy świętej, liczba osób przyjmujących Komunię świętą jest z kolei niższa. To między innymi diecezja tarnowska i sandomierska – wylicza dr Jewdomikom. Z kolei w diecezjach, których uczestnictwo we mszy świętej jest na niższym poziomie, wskaźnik communicantes względny jest wyższy. – Czyli ci, którzy idą na mszę świętą, jednocześnie przyjmują Komunię świętą – interpretuje rozmówca misyjne.pl. Tak jest np. w archidiecezji warszawskiej i diecezji opolskiej.

– Widzimy więc interesującą tendencję jakościowej zmiany w praktykach religijnych Polaków. Przy spadającym poziomie uczestnictwa we mszy świętej, więcej osób przyjmuje Komunię świętą, ale jest to uwarunkowane terytorialnie – dodaje naukowiec ISKK.

Nowy sposób zbierania danych

Instytut Statystyki Kościoła KatolickiegoSAC , oprócz nowego wskaźnika przy opisie danych, wprowadził też nowy sposób ich zbierania. – Zbieranie danych w takim badaniu (badaniu pełnym) to poważne wyzwanie. W Polsce jest około 10 tysięcy parafii. Do tej pory wysyłaliśmy do wszystkich z nich kwestionariusze. Po liczeniu wiernych były one uzupełniane i wracały do nas listownie. To proces bardzo żmudny. Samo zebranie danych potrafiło zająć kilka miesięcy, co skutkuje tym, że jesienią danego roku przedstawiamy wyniki badań, które dotyczą roku poprzedniego – mówi dr Jewdokimow, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła KatolickiegoSAC . 5 grudnia 2024 r. zaprezentowane zostaną dane z liczenia wiernych w roku 2023. Można więc mówić o rocznym „przesunięciu”.

– Z tego powodu zdecydowaliśmy się zainwestować w rozwój teleinformatyczny Instytutu. W tym roku po raz pierwszy do zbierania danych posłużył system E-dominicantes – system elektronicznego sprawozdawania liczb – wyjaśnia dr Marcin Jewdokimow. Diecezje, które zgłosiły się do tego systemu, zamiast wysyłać dane listownie, mogły to zrobić przez internet. Metoda ta jest o wiele szybsza i łatwiejsza. – Dzięki temu w przyszłości będziemy mogli szybciej podawać wyniki badań – dodaje naukowiec. W tym roku 20 z 44 diecezji w Polsce zdecydowało się na ten rodzaj przesyłania danych.