Przemienienie Pańskie na ikonie

Ikona Przemienienia Pańskiego ukazuje znane nam wydarzenie z Góry Przemienienia, utożsamianej z Tabor. W tradycji wschodniej wspólnotę Bożych energii, odpowiadających w zachodniej łasce Bożej, czyli wspólnotę niestworzonej światłości z człowieczym ciałem Jezusa Chrystusa, tradycja chrześcijańskiego Wschodu postrzega jako gwarancję przyszłego przemienienia człowieka. Święto Przemienienia wpisane jest w kalendarz liturgiczny już od IV stulecia, a jego kanony ułożyli w VIII wieku Kosma z Maiumy i święty Jan z Damaszku.

Bardzo znanym przykładem klasycznej ikony, czyli nieskażonej wpływem sztuki Zachodu, jest ikona datowana na około 1403 roku, napisana w szkole Teofanesa Greka, jednego z trzech, oprócz Andrzeja Rublowa i Mistrza Dionizego, najwybitniejszych, działających na Rusi malarzy ikon. Klasyczna ikona tego święta ukazuje w swoim centrum, mianowicie na szczycie góry Przemienienia, Jezusa Chrystusa w białych, lśniących szatach, otoczonego mandorlą składającą się z koncentrycznych kręgów. Aureola w kształcie migdała, czyli mandorla (z języka włoskiego mandorla to po prostu migdał), symbolizuje świetlisty obłok objawiający transcendentne, czyli przekraczające stworzoną rzeczywistość, niestworzone Boże energie obrazujące nadnaturalną moc, nadprzyrodzone działanie, Bożą łaskę. Ponadto w tę mandorlę „wpisana” jest sześcioramienna gwiazda, której dwa ramiona prawie całkowicie zakrywa postać Zbawiciela. Owo sześć ramion gwiazdy jest symbolem sześciu dni stwarzania rzeczywistości przez Boga. Tym samym oznaczają one, że niestworzone energie Boże ogarniają cały stworzony wszechświat, a przemieniając go, prowadzą do apokaliptycznej tak zwanej nowej ziemi i nowego nieba. Natomiast spośród świetlistych promieni emanujących z mandorli trzy skierowane w dół, na apostołów, symbolizują Trójcę Świętą, wyraźnie wskazując na związany z Nią, czyli trynitarny charakter Przemienienia. Intrygujący jest wewnętrzny krąg mandorli, ponieważ jest najciemniejszy. Jako taki, krąg ten symbolizuje niepoznawalność istoty Boga.

>>> Wejdź na Tabor z Mojżeszem i Eliaszem

Zbawiciel prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma zwój lub księgę, symbolizujące Jego naukę. Mesjaszowi po obu stronach „towarzyszą”: Mojżesz z tablicami Dekalogu oraz długowłosy Eliasz. Obaj dostąpili na górze łaski ujrzenia Boga. W scenie Przemienienia, zgodnie z teologiczną wykładnią chrześcijańskiego Wschodu, Mojżesz reprezentuje umarłych, a Eliasz, wzięty za życia na ognistym rydwanie do nieba, jest reprezentantem żyjących.

Dolną część ikony zajmują apostołowie, z których każdy inaczej reaguje na cudowne zjawisko, jakiego stał się świadkiem. Klęczący Piotr lewą rękę opiera na ziemia, a prawą wznosi, zasłaniając się nią przed blaskiem oślepiającego go światła lub w geście aklamacji, czyli przemawiania. Jan, leżąc na ziemi, jest usytuowany najbliżej światłości (czasami też upada na ziemię, mając głowę odwróconą w przeciwną stronę, a niekiedy wspartą na ramieniu, jakby spał), podczas gdy spoczywający na plecach Jakub zasłania oczy rękoma lub sposobi się do ucieczki. Wyobrażeni w chitonach (spodnia szata) i himationach (płaszcz) apostołowie pozbawieni są nimbów, co oznacza, że w momencie Chrystusowego Przemienienia nie osiągnęli jeszcze świętości. Potwierdza to również ich paniczna reakcja. Owi trzej apostołowie mogą być także ukazani jako prowadzeni przez Jezusa Chrystusa na górę Przemienienia lub z niej schodzący.

Wracając jeszcze do kształtu góry Przemienienia, warto zauważyć, że dzieli się ona w sztuce pierwszego tysiąclecia na trzy wyraźnie wyodrębnione wzniesienia. Na środkowym wzniesieniu znajduje się stojący Zbawiciel, a na bocznych wzniesieniach Mojżesz i Eliasz. Owe trzy wierzchołki góry Przemienienia nasuwają skojarzenie z występującym w ikonografii potrójnym szczytem Synaju, archetypicznej góry Teofanii, i z trynitarnym sensem Przemienienia. Na związki góry Przemienienia z Synajem wskazali już święci Atanazy Synaita i Efrem Syryjczyk. Ostatni z nich stwierdził wręcz, że Przemienienie miało miejsce na tej samej górze, na której Mojżesz otrzymał tablice Dekalogu.

Zobacz także