Wspólne dzieje [MISYJNE DROGI]

Wspólne dzieje Polaków i Żydów mają już ponad tysiąc lat. Znaleźli tu schronienie i ubogacili naszą kulturę.

Jeśli Bóg nie dałby Żydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia – pisał w XIV w. wybitny krakowski rabin Mojżesz ben Israel Isserles. Nic dziwnego – Polska i Żydzi to ponad tysiąc lat wspólnej historii. Znamy wielkich Żydów, będących obywatelami Polski, by przypomnieć choćby Władysława Szpilmana, Janusza Korczaka czy Brunona Schulza. Wnieśli wiele do naszej historii, nauki i kultury. Byli nam na tyle bliscy, że wielu Polaków w czasie holocaustu oddawało za nich życie.

U początku państwa

Historycy dopatrują się śladów obecności Żydów u zarania państwowości Polski w X w. Autor pierwszego opisu państwa Mieszka I – Ibrahim Ibn Jakub wzmiankował w swoim dziele o kupcach żydowskich przybywających na tereny Polski. Począwszy od XI w. do Polski zaczęła coraz liczniej napływać ludność żydowska. Na mocy ogłoszonego w 1260 r. przez księcia Bolesława Pobożnego tzw. Statutu Kaliskiego Żydzi zyskali w Polsce pozycję zbliżoną do odrębnego stanu. Przywilej ten potwierdzany był w 1334 r., 1364 r. i 1367 r. przez Kazimierza Wielkiego. Żydzi prowadzili w Polsce działalność handlową, zajmowali się lichwą, dzierżawili karczmy, byli płatnikami podatku pogłównego, co stawiało ich w pozycji uprzywilejowanej wobec innych grup społecznych. Kahały żydowskie stały się faktycznie instytucjami finansowymi obsługującymi obrót pieniężny (kredyty i lokaty) polskiej szlachty i magnaterii, z ich pośrednictwa korzystało również duchowieństwo katolickie. Najwięcej w Europie Od połowy XV w. do poł. XVII w. napłynęła na ziemie Rzeczpospolitej migracyjna fala ludności żydowskiej, w rezultacie czego Polska stała się największym w Europie skupiskiem Żydów należących do grupy aszkenazyjskiej. Pod koniec XV w. Polskę zamieszkiwać miało ok. 30 tys. Żydów, a w połowie XVII w. – od 350 tys. do 500 tys. Na skutek wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą z Kozakami, Tatarami, Rosją, Szwecją i Turcją upadły licznie zamieszkiwane przez Żydów miasta. Wraz z ich upadkiem część ludności żydowskiej przeniosła się na Ukrainę, gdzie w XVII w. doszło do antyżydowskich wystąpień, określanych jako pogromy. Najbardziej tragiczne były te z 1648 r., w czasie powstania Bohdana Chmielnickiego. Wówczas żydzi i katolicy razem przeciwstawili się wspólnemu wrogowi.

Chasydzi, frankiści, litwacy

Spustoszenie Polski, dokonane w XVII w. przez wojska kozackie, porównywane było przez żydowskich kronikarzy do zniszczenia Jerozolimy w 70 r. po Chrystusie. W kontekście pogromów i napięć kulturowo-społecznych pojawiły się wewnątrz polskiego judaizmu ruchy mistyczno-religijne. Powstał i kształtował się chasydyzm, którego rozwój przypadł na XVIII w. Polska stała się światowym centrum tego ruchu mistycznego, jak również głównym ośrodkiem ortodoksyjnego judaizmu rabinicznego. W okresie rozbiorów w Polsce żyło ok. 800 tys. Żydów. Podczas późniejszych prześladowań Żydów obronę ich statusu zapewnił Sejm Czteroletni (1788–1792). W 1792 r. społeczność żydowska otrzymała prawo nietykalności osobistej. Od drugiej połowy XVIII w. do około 1820 r. działali w Polsce frankiści – nieortodoksyjne ugrupowanie żydowskie głoszące idee mesjanistyczne, postulująca m.in. potrzebę konwersji Żydów na chrześcijaństwo. W okresie rozbiorowym na ziemie polskie przybyli Żydzi z głębi cesarstwa rosyjskiego (przez terytorium Litwy i Białorusi). Nazwano ich Litwakami, czyli Żydami posługującymi się językiem jidysz oraz językiem rosyjskim. 

Wśród zaborców

Politykę dyskryminacji Żydów podjęli zaborcy, a nie Polacy. W Prusach dążono do ich germanizacji, w zaborze rosyjskim nałożono na nich obowiązek osiedlania się. Rok po upadku powstania styczniowego (1864) zaborcy ograniczyli prawa ludności żydowskiej. W tym czasie niektórzy Żydzi asymilowali się, cześć się spolonizowała. Pod koniec XIX w. na ziemiach polskich pod zaborami miało mieszkać około 2,2 mln Żydów. Pod koniec XIX w. na terenach przedrozbiorowej Rzeczpospolitej pojawił się syjonizm, którego celem było przeprowadzenie laicyzacji Żydów, przede wszystkim zaś utworzenie narodowego państwa żydowskiego w Palestynie. 

Po swoje

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Żydzi stanowili znaczną część mieszkańców Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wilna czy Lwowa. W Lublinie w 1939 r. na 90 tys. mieszkańców 30% stanowili Żydzi; jeszcze większy ich odsetek był w miasteczkach Lubelszczyzny (Lubartów, Piaski, Izbica). W okresie kryzysu gospodarczego w Polsce (1929–1935) pojawił się tzw. antysemityzm gospodarczy (konkurencja ekonomiczna), wyrażający się m.in. w bojkocie żydowskiego handlu. Ta postać „uprzedzenia” do Żydów nie miała nic wspólnego z nienawiścią rasową, rozpętaną przez niemiecki narodowy socjalizm, w której Polacy nie mieli udziału. W okresie międzywojennym istniało w Polsce rozbudowane szkolnictwo żydowskie. W Lublinie funkcjonowała Jesziwa Mędrców Lublina – uczelnia kształcąca rabinów z całej ówczesnej Europy Środkowo-Wschodniej. 

Holocaust

W 1939 r. w Polsce żyło około trzech milionów Żydów. W czasie II wojny światowej Niemcy hitlerowskie prowadziły eksterminację ludności żydowskiej. Naziści utworzyli dla Żydów polskich i przywożonych do kraju z całej Europy obozy zagłady (Bełżec, Sobibór, Treblinka). Uśmiercali ich w obozach koncentracyjnych (Auschwitz-Birkenau, Majdanek). W wyniku zagłady (szoah, holocaust) dokonanej przez Niemców śmierć poniosło ok. 90% Żydów polskich. W okupowanej Polsce karano śmiercią za pomoc niesioną Żydom, a zwłaszcza za ich ukrywanie. Zbudowane w granicach państwa niemieckiego obozy eksterminacji miały na wieki – według założeń ich konstruktorów – dokonać destrukcji obrazu Polski jako państwa tolerancji. Państwem żydowskim w planach III Rzeszy miał stać się „Lublinland” – żydowski obszar autonomiczny (rezerwat) pod protektoratem niemieckim, założony i kierowany przez Niemców przy udziale przedstawicieli narodu żydowskiego.

Powojenny eksodus

Po II wojnie światowej do Polski powróciło ok. 137 tys. Żydów. Po komunistycznej prowokacji zwanej „pogromem kieleckim” (4 VII 1946 r.) wzmogła się emigracja Żydów z Polski. Wyjazd ten generowany był też powstaniem w 1948 r. państwa Izrael. W latach 1946–1950 wyjechało tam około 120 tys. Żydów z Polski. Następne fale emigracji przypadły po 1956 r. oraz w latach 1967–1968 i spowodowane były rozgrywkami wewnątrz władzy komunistycznej (PZPR i Urząd Bezpieczeństwa), w które wciągnięte zostało społeczeństwo polskie.

Dziś niewielu

Wyznania tradycji judaistycznej reprezentowane są obecnie przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich z siedzibą w Warszawie. Prowadzi on działalność religijną, sprawuje pieczę nad cmentarzami żydowskimi na terenie Polski, uczestniczy w pracach światowej organizacji żydowskiej. Ze Związkiem współpracuje Fundacja S. Laudera, która w Warszawie prowadzi szkołę, przedszkole oraz punkt nauczania religii judaistycznej. Istnieje nadto: Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego w Gdańsku, Izraelicka Niezależna Gmina Wyznaniowa w Poznaniu, Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w Rzeczypospolitej Polskiej w Nowej Iwicznej. We Wrocławiu działało założone przez J. Kichlera Havurah Lelimud Jahadut – Bractwo dla poznawania judaizmu. Historia Żydów w Polsce to historia przeciwieństw: wielkich przyjaźni i prześladowań. Życia razem, a jednocześnie osobno. Uczymy się siebie, wzajemnego szacunku, od wieków.

***
Prof. Eugeniusz Sakowicz (ur. 1958 r.) – jest teologiem religii i religioznawcą na Uniwersytecie Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Zobacz także