Żółwie opanowały świat. W żółwim tempie, ale jednak! 

Dziś obchodzimy Dzień Żółwia. Okazuje się, że pełno ich wszędzie! W zoo – to oczywiste – ale są też w filozofii, literaturze i chrześcijaństwie! 

Któż nie uczył się o Ajschylosie, twórcy greckiej tragedii. Niewielu jednak słyszało, w jaki sposób zginął Ajschylos. Otóż miał kiedyś usłyszeć przepowiednię, że zginie uderzony przez spadający przedmiot. Słowa wyroczni potraktował poważnie, starał się więc jak najczęściej przebywać na otwartych przestrzeniach, aby zminimalizować ryzyko… I prawie by mu się udało, gdyby nie pewne żarłoczne ptaszysko. 

Orłosęp brodaty to całkiem spory ptak. Żywi się padliną, ale nie tylko. Te gigantyczne orły zwykły porywać żółwie w celach konsumpcyjnych, a żeby pozbyć się twardej skorupy rzucają żółwiami o kamienie. Skorupa pęka, a ptaki bez problemu wyjadają mięso. Jeden z takich orłosępów, z żółwiem w szponach, miał pewnego dnia krążyć nad głową Ajschylosa. Grecki tragik nie mógł wiedzieć, że ptak pomylił jego łysinę ze skałą. Naraz wypuścił żółwia ze szponów, a ten z całym impetem uderzył Ajschylosa w głowę, zabijając go na miejscu. Tak oto – jak przystało na grecką tragedię – spełniło się przeznaczenie. 

Ale to nie jedyne związki żółwia ze starożytną Grecją. W mitologii możemy odnaleźć opowieść o Hermesie, który jako niemowlę najpierw zabił żółwia (oraz pięćdziesiąt krów Apollina), a następnie z żółwiej skorupy i krowich jelit zrobił pierwszą na świecie lirę. Po czasie, w ramach rekompensaty, podarował ją Apollinowi. Od tamtej pory ów starogrecki bóg sztuki i muzyki nigdy nie rozstawał się z instrumentem.  

Nie ma co ukrywać, że nie od dziś – i nie bez powodu – żółw kojarzy się z powolnością. Kiedy Tertulian (III w.) dyskutował z heretykami, nie przebierał w słowach, ale gdy przyszło co do czego, obrywało się także jego przyjaciołom. Miał jednego o imieniu Rufin – gdy przyjacielska więź nieco zelżała, Tertulian twierdził, że Rufin to „wieprz chrząkający”, który „zabiera się do mówienia wolno jak żółw” (Listy 3,1). Bohaterowie „Kamieni na szaniec” malowali na murach żółwie. Obrazki miały sugerować Polakom, by dla wroga pracowali powoli. Żółwie spotykamy m.in. w esejach Virginii Woolf, w „Uczcie Babette” Karen Blixen, w wierszach D.H. Lawrence’a, były też inspiracją dla Wisławy Szymborskiej („Sen starego żółwia”) i Czesława Miłosza („Żółw”). 

Wielu osobom żółw na zawsze kojarzył się będzie z postacią Tadeusza Mazowieckiego. Czy to przez aparycję, czy ze względu niespieszny tryb życia, przez kilka lat (1991–1994) był przedstawiany właśnie jako żółw, w telewizyjnym programie satyrycznym „Polskie ZOO”. „Nie był ponurakiem, o co go wielu podejrzewało, potrafił śmiać się i żartować – wspominał po śmierci polityka w 2013 r. redaktor Andrzej Brzeziecki. – Lubił na przykład swój wizerunek żółwia, miał nawet w domu pokaźną kolekcję różnych żółwików”. Kiedyś nawet startował do parlamentu z plakatem z żółwiem ze słynnego rysunku Andrzeja Mleczki… 

Bo żółw to też konsekwencja. Jak z tej opowiastki o sprzeczce między żółwiem a zającem o to, kto jest szybszy. Spór postanowili rozwiązać wyścigiem. Ustalili trasę i rozpoczęli rywalizację. Zając wystrzelił jak z katapulty i biegł jak oszalały przez jakiś czas. Widząc, że zostawił żółwia daleko z tyłu, postanowił usiąść pod drzewem i wypocząć przed następnym etapem biegu. Było mu tak wygodnie, że zasnął. A żółw, w swoim żółwim tempie, wyprzedził go i dotarł do mety jako pierwszy. 

Chińskie przysłowie mówi, że żółw jest zwierzęciem, które kryje w sobie tajemnice nieba i ziemi. Chińczycy ozdabiali żółwimi podobiznami cesarskie proporce. W hinduizmie na wytrzymałej, twardej skorupie żółwia stać ma ogromny, święty słoń, na którego grzbiecie spoczywa z kolei cały świat. Czasem też dolna skorupa żółwia symbolizuje ziemię, podczas gdy górna ma być nieboskłonem. Rdzenni Japończycy wierzyli, że żółwie były sługami boga mórz, przekazującymi mu modlitwy śmiertelników. Indianie uznawali, że cały świat jest gigantycznym żółwiem unoszącym się na wodzie, opowiadali sobie historię o tym, jak ich bóg (wnuk Księżyca) nauczył się krzesać ogień od wielkiego żółwia, podtrzymującego świat. Żółwi taniec jesiennych roztopów i żółwi taniec wiosennej krainy to natomiast dwa sakralne rytuały Indian Pueblo. 

A co na to chrześcijanie? Bazylika w Akwilei pochodzi z XI w. i została wybudowana na fundamentach pierwotnej budowli z IV w. Znajduje się tam obszerna mozaika wczesnochrześcijańska, która wprowadza nas w głąb wyobraźni religijnej pierwszych chrześcijan. Jednym z obrazów jest walka żółwia z kogutem – bodaj najbardziej popularny symbol tamtej epoki. To obraz walki dobra ze żalem, światła z ciemnością. Dla pierwszych chrześcijan było oczywiste, że żółw reprezentuje ciemność, jest obrazem kogoś zamkniętego w sobie, pogrążonego w swoich mrokach i odcinającego się od światła. Kogut natomiast przyzywa światło, wzbija się do lotu, pełen mocy witalnych jest zwiastunem wielkanocnego poranka, przezwyciężania nocy. Nie najlepiej żółwia widzą też późniejsze wieki. Witraże w kościele Mariackim w Katowicach zaprojektował Adam Bunsch, uczeń Józefa Mehoffera. Przedstawiają one: z prawej strony nawy głównej – symbole cnót chrześcijańskich z lewej – symbole grzechu. Lenistwo – jeden z siedmiu grzechów głównych – zobrazowane jest właśnie przez żółwie. 

Żółwie pojawiły się na Ziemi ponad 200 mln lat temu, są obecne w wodach i na lądach całego świata, w strefie tropikalnej i umiarkowanej. Przystosowały się do życia w różnych środowiskach – zasiedlają pustynie, sawanny, równiny, łąki, lasy, góry, oceany i morza, wody śródlądowe. W Polsce naturalnie występuje jeden gatunek – żółw błotny. Mamy okazy duże, ogromne, malutkie i takie w sam raz. Opisano kilkaset gatunków – wśród nich żółwie: zarówno mięsożerne, jak i roślinożerne, wodne i lądowe. Znane są ze swojej długowieczności i nieczęsto łączą się w pary na dłużej, choć zdarzają są też historie wzruszające. Na początku roku świat obiegła informacja, że dwa żółwie mieszkające w jednym austriackich zoo „rozstają się” po 115 latach spędzonych „razem”. Oba osobniku urodziły się około 1897 r., niedługo potem się poznały… i zostały parą. Media donoszą, że kryzys ich związku rozpoczął się w 2012 r., kiedy to zwierzęta zaczęły się zachowywać agresywnie wobec siebie. Nie pomogły mediacje i starania opiekunów. Ostatecznie żółwie musiały zamieszkać osobno… Samo życie. 

Zobacz także