Bożonarodzeniowa choinka – symbol rajskiego drzewa

Bożonarodzeniowa choinka wywodzi się z symboliki drzewa w Raju, z którego wypędzeni zostali Adam i Ewa, a światła na choince symbolizują Jezusa, który przywraca możliwość powrotu – wyjaśnia historyk wczesnego chrześcijaństwa ks. prof. Józef Naumowicz.

W archiwum katedry w Strasburgu, w księgach rachunkowych z 1492 r., jest zapis o zakupie zielonych jodeł do dziewięciu kościołów w Strasburgu na Boże Narodzenie. Ta wzmianka to najstarszy zapis o choinkach – powiedział ks. prof. Józef Naumowicz, kierownik Katedry Historii Starożytnej na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego, autor niedawno wydanej książki „Historia świątecznej choinki”.

Boże Narodzenie – jak przypomniał historyk – zaczęto obchodzić w IV wieku. Według zapisów z tamtych czasów, m.in. pism św. Efrema, podczas tego święta używano wtedy różnych dekoracji roślinnych, jak gałązki i wieńce.

W średniowieczu, od XII do XV wieku, popularne były wystawiane przed kościołami przedstawienia teatralne prezentujące biblijną historię Adama i Ewy, konsekwencje grzechu pierworodnego i proroków zapowiadających przyjście Zbawiciela – Chrystusa. Widowiska te pokazywano w dzień przed Bożym Narodzeniem. „One były tak popularne, że o 24 grudnia mówiło się, że to dzień Adama i Ewy” – dodał Naumowicz. Do dziś wg kalendarza 24 grudnia Adam i Ewa obchodzą imieniny.

Jak tłumaczy ks. Naumowicz, aby można było pokazać grzech pierwszych ludzi, głównym rekwizytem na scenie musiało być rajskie drzewo (z którego Ewa zerwała owoc). Raj – jak podają zachowane opisy tamtych przedstawień – przedstawiano bogato, a drzewo było żywe i wieszano na nim owoce.

„Spektakle upadły pod koniec średniowiecza, ale zachował się dzień Adama i Ewy i zachowało się też drzewko. Ono tak się podobało, że ten symbol drzewa rajskiego, zawsze zielonego, żywego, zaczęto stawiać w świątyniach i w domach” – powiedział Naumowicz.

Zdaniem ks. Naumowicza, o choince podobnej do tej, która jest znana współcześnie – czyli zielonym drzewku, oświetlonym i ozdobionym – można mówić dopiero od przełomu średniowiecza i renesansu.

„Są świadectwa z terenu Alzacji, które pokazują, że w końcu XV i na początku XVI wieku rozpoczęło się to, co dzisiaj nazywamy choinką, czyli przynoszenie do domu na Boże Narodzenie drzewka, które jest zielone, które ozdabia się światłami, zawiesza się na nim owoce, a często także opłatki” – powiedział.

Opłatki na choinkach symbolizowały zbawczą ofiarę Chrystusa. Świadczy o tym ówczesna ikonografia – na niektórych średniowiecznych obrazach przy rajskim drzewie obok Ewy, która zrywa z niego owoc (symbol grzechu) była umieszczana matka Jezusa – Maryja, która zrywała z drzewa hostię (symbol ofiary Chrystusa).

Ks. Naumowicz podkreśla, że zielona choinka to przede wszystkim symbol życia. „Za tym kryje się symbol drzewa rajskiego – utraconego, ale też odzyskanego przez narodzenie Jezusa Chrystusa, którego na choice symbolizuje światło. Jezus to światłość, która przyszła na świat. On sprawia, że utracony przez Adama i Ewę (wypędzonych z Raju – PAP) dostęp do tego Drzewa Życia jest na nowo przywrócony” – wyjaśnił historyk.

Podkreślił, że bogata symbolika światła od początku towarzyszy Bożemu Narodzeniu. Dawne świadectwa z IV w. mówią o bogato oświetlonych wówczas kościołach; w średniowieczu przechowywano specjalne kandelabry, które wykorzystywano do oświetlania kościołów tylko w Boże Narodzenie. „Stąd mamy później światła na choince” – tłumaczył Naumowicz.

O pochodzeniu choinki powstało wiele teorii wiążących to drzewko np. z pogańskimi zwyczajami, starogermańskim kultem drzew. „Nie ma jednak żadnego zapisu świadczącego o tym, żeby Germanowie wnosili drzewko do mieszkań” – zaznaczył ks. Naumowicz.

Choinka jako świąteczne, zielone i ozdobione drzewko ma, według ks. Naumowicza, rodowód chrześcijański. Jego zdaniem, to znaczenie i symbolika świąt Bożego Narodzenia, obecna zarówno w średniowiecznych „rajskich misteriach” teatralnych, jak i w traktatach teologicznych, a także ówczesna symbolika drzewa rajskiego – pozwalają zrozumieć, dlaczego to drzewko pojawiło się w domach i stało się znakiem Bożego Narodzenia.

Zobacz także