Drogi życia monastycznego w religiach świata

Początki chrześcijańskiego życia konsekrowanego sięgają pierwszych wieków Kościoła. Kobiety wybierające życie w dziewictwie dla Chrystusa, asceci udający się na pustynię egipską, by spędzać swe dni wśród modlitw i umartwień, wspólnoty mnichów żyjących według reguły w posłuszeństwie przełożonym – wszyscy oni dążyli do duchowej głębi i radykalnego naśladowania Chrystusa. Stąd wyłoniły się zakony i inne formy życia konsekrowanego, jakie znamy obecnie.

Starożytny chrześcijański kościół na wzgórzach Armenii, fot. Goinyk – Freepik.com

Monastycyzm – nie tylko chrześcijański

Choć pojęcie „monastycyzm” powstało w tradycji chrześcijańskiej (od gr. monachos – samotny), nie tylko nasza religia zna różne formy życia, które nazywamy monastycznym lub zakonnym. Osoby, które opuszczają społeczeństwo, aby oddać się sprawom duchowym, spotykamy w wielu religiach. Asceci żyjący w samotności czy wspólnoty mnichów i mniszek występują w hinduizmie, buddyzmie, dżinizmie, sufickich nurtach islamu, a w starożytności obecne były też w judaizmie (esseńczycy). Duchowości te wywarły pewien wpływ na monastycyzm Kościołów Wschodu, który jako bardziej ascetyczny, kontemplacyjny i pozaintelektualny znacznie różni się od wypracowanych w Kościele zachodnim czynnych form życia konsekrowanego.

W poszukiwaniu oświecenia

Religią, w której formy życia monastycznego są najbardziej rozbudowane, jest buddyzm. Pierwsza wspólnota mnichów buddyjskich powstała pięć wieków przed narodzinami Kościoła. Subkontynent indyjski, na którym wyrósł buddyzm, to szczególne miejsce na religijnej mapie świata. Jest także kolebką hinduizmu i dżinizmu, a więc systemów religijnych charakteryzujących się duchowymi poszukiwaniami oświecenia na drodze medytacji i ascezy. W hinduizmie najbardziej popularna jest indywidualna droga poświęcenia się religii – autorytetem jest sanjasin, wędrowny asceta. Wyrzeka się on świata, wybiera bezdomność, utrzymuje się z jałmużny i wyróżnia go charakterystyczny, najczęściej pomarańczowy strój. Z kolei buddyzm i dżinizm wysuwają na pierwszy plan życie wspólnotowe.

>>> Indie: Bodh Gaja, gdzie narodził się buddyzm [REPORTAŻ]

Wspólnota mnichów i mniszek

Buddyjska wspólnota wyznawców to sangha. Składa się ona z mnichów, mniszek oraz świeckich kobiet i mężczyzn. Początki zakonu mnichów w buddyzmie wiążą się z pierwszym kazaniem Buddy, które skierował do swych pięciu towarzyszy tuż po osiągnięciu oświecenia. Stali się oni jego pierwszymi uczniami i członkami sanghi. Nauki Buddy szybko się rozprzestrzeniały, przyciągając licznych wiernych.

Pięć lat po ustanowieniu zakonu mnichów Budda zgodził się ustanowić zakon kobiecy, oparty na podobnych zasadach. W tamtych czasach stworzenie zakonu żeńskiego było wydarzeniem kontrowersyjnym i zaskakującym, dlatego nie należy dziwić się, że Budda początkowo odrzucał prośbę kobiet. Jednak w końcu zgodził się utworzyć zakon mniszek, dając w ten sposób kobietom możliwość osiągnięcia ideału religijnego i realizacji religijnych aspiracji poza obrębem rodziny.

Klasztory buddyjskie są centrum życia religijnego. Mnisi utrzymują się głównie z jałmużny, a wierni świeccy z zaangażowaniem ich wspierają – to dla nich sposób na gromadzenie zasług i wypracowanie pozytywnej karmy. Mnisi pełnią ważną rolę w społeczeństwie. Częstokroć pracują w okolicznych wsiach jako nauczyciele, doradcy i wychowawcy. We wspólnocie panuje hierarchia. Należą do niej nowicjusze, mnisi w pełni wyświęceni (bhikku), a na czele stoi religijny zwierzchnik. Mnisi i mniszki ubierają się w podobny sposób zgodnie z zasadami kodeksu monastycznego, noszą charakterystyczne, najczęściej szafranowe szaty, i mają ogolone głowy. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że niektórzy wstępują do klasztorów na pewien okres i składają tylko czasowe śluby. Po ich zakończeniu występują i zakładają rodziny. Dlatego w klasztorach buddyjskich spotykamy także dzieci, które po pewnym czasie opuszczają klasztor.

Droga sufich

Islam, wbrew temu co często się o nim sądzi, nie jest jednolitym systemem religijnym. Już we wczesnym średniowieczu wykształcił się muzułmański mistycyzm, który objął cały świat islamu. Sufizm, bo o nim mowa, nazwę swą wywodzi prawdopodobnie od wyrazu „suf” – wełna. Szaty noszone przez mistyków – sufich – wykonane były z wełny i ich prosty strój oznaczał wyparcie się życia doczesnego na rzecz życia wiecznego. Celem sufich jest zjednoczenie się z Bogiem w miłości. Prowadzi do tego życie w ascezie, kontemplacja oraz różne niekonwencjonalne metody, takie jak mistyczny taniec (a właściwie wirowanie) praktykowany przez derwiszów.

Początki sufizmu to okres indywidualnych mistyków, którzy poszukiwali Boga na własną rękę. Z czasem jednak sufi zaczęli współpracować i dzielić się swym doświadczeniem. Powstawały bractwa i zakony sufickie, w których bardzo ważnym aspektem stała się relacja mistrz – uczeń. Mistrz, nazywany szajchem, murszidem lub pirem, jako doświadczony przewodnik czuwał nad duchowym rozwojem swych adeptów. Wielu szajchów po śmierci czczonych jest jako świętych, a ich groby są celem pielgrzymek.

Wraz z rozwojem sufizmu zaczęły powstawać chanaki – klasztory sufickie. Tworzą one zespół budynków, w skład których wchodzi meczet, medresa (szkoła), dom dla członków bractwa i pielgrzymów, często też mauzoleum świętego. Warto dodać, że powstawały też żeńskie chanaki, a wśród świętych sufizmu są też kobiety – szajchinie.

Płaszczyzna spotkania

Monastycyzm jest uniwersalnym doświadczeniem obecnym w wielu systemach religijnych. Dlatego współcześnie, gdy Kościół podejmuje dialog międzyreligijny, jedną z jego form stał się dialog intermonastyczny, oparty na spotkaniach i dzieleniu się duchowym doświadczeniem pomiędzy mnichami różnych tradycji religijnych. Do takich spotkań dochodzi również w Polsce. Klasztory benedyktynów w Tyńcu i Lubiniu gościły mnichów buddyjskich, a klasztor pallotynów w Kielcach kilkakrotnie był miejscem medytacji chrześcijan i muzułmańskiej wspólnoty sufich.