Dziwne formy Chrystusowego krzyża

Z naszych kościołów i mieszkań znamy krzyż łaciński i grecki, a także stawiany przed przejazdami kolejowymi krzyż św. Andrzeja. Ale to nie jedyne istniejące formy krzyża.

Staurologia, czyli nauka o krzyżu opisuje także krzyże zastępcze, czyli ukryte oraz figury Ukrzyżowanego i krzyża znane z kart Starego Testamentu i z pism Ojców Kościoła. Obfituje ona ponadto w liczne metafory krzyża wraz z towarzyszącą mu bogatą, a czasem i zawiłą symboliką.

Krzyże rycerzy i świętych

Chrystusowy krzyż zdobił też płaszcze rycerzy zakonnych, od krzyżaków po bożogrobców. Osiem rozwidleń krzyża maltańskiego symbolizowało ewangeliczne błogosławieństwa, a cztery krzyżyki w ramionach krzyża jerozolimskiego u rycerzy Grobu Świętego, wraz z dużym krzyżem, pięć Chrystusowych ran. Krzyże świętych, na przykład krzyż św. Andrzeja, były, podobnie jak krzyż św. Piotra, narzędziem ich męczeństwa, ale nie tylko, ponieważ pierwszy z krzyży stanowił grecką literę X, wskazując na Chrystusa, a krzyż św. Antoniego Pustelnika, w formie greckiej litery Tau (T), oznaczał u mnichów pieczęć wybranych. Cztery ramiona krzyża laskowanego sugerowały natomiast uniwersalizm Odkupienia. Istniały też krzyże akcentujące godność urzędu. Wyobrażający relikwiarz Krzyża Świętego krzyż arcybiskupi, zwany patriarchalnym lub lotaryńskim, zdobiły dwie, a papieski trzy poziome belki przecinające belkę pionową.

Często o nazwie krzyża decydował jego wygląd, w związku z czym krzyż o ramionach w formie wideł, symbolizujący tchnienie w wodę chrzcielną, określany był jako widlasty. Krzyż z zakończeniami ramion w postaci trójliścia zwano trójlistnym, kotwic – kotwicowym, a kwietnych kielichów – kwiatowym. Niekiedy krzyże nakładały się na siebie lub z sobą łączyły, na przykład krzyż podwójny stanowił połączenie krzyża greckiego z krzyżem św. Andrzeja, a litewski, czyli jagielloński – dwóch krzyży greckich. Krzyż grecki związany jest z tradycją chrześcijańskiego Wschodu, podobnie prawosławny, którego ukośna belka, w zależności od części wznoszącej się lub opadającej, symbolizuje zbawienie, łaskę, niebo i Dobrego Łotra oraz potępienie, grzech, piekło i Złego Łotra. Na Wyspach natkniemy się na krzyże celtyckie, wpisane w koło i pokryte reliefami, u koptów na krzyże znane w epoce faraonów jako ankh, a w katakumbach na swastyki zdobiące płyty zamykające miejsca pochówku (loculi).

Krzyże ukryte

Pierwsi chrześcijanie obawiali się profanacji krzyża przez pogan, represji, a mając w pamięci haniebną śmierć Zbawiciela, unikali przedstawiania Jezusa Chrystusa jako ukrzyżowanego. Do czasu wydania edyktu mediolańskiego (313 r.) posługiwali się zatem krzyżami zastępczymi, czyli: chrystogramami (na przykład Chi-Rho z labarum Konstantyna Wielkiego), pługiem i jarzmem, swastyką, siekierą, ankh, kotwicą, trójzębem z rybą (symbolizującą Mesjasza) i okrętem z masztem.

Obrazy krzyża i Ukrzyżowanego

Golgotę zapowiadały biblijne postaci, rzeczy i epizody, między innymi miedziany wąż i arka Noego oraz niosący drzewo na szczyt Morii Izaak (droga Zbawiciela z krzyżem na Kalwarię). Z figur krzyża i Ukrzyżowanego wymieńmy też koszyk z małym Mojżeszem, laskę tego patriarchy, jego ręce uniesione w czasie bitwy z Amalekitami, a także dąb z Mamre, drabinę ze snu Jakuba, drzewo zbierane przez wdowę z Sarepty, mistyczną tłocznię, siekierę, pług i jarzmo (ze względu na budulec) oraz rogi byka i jednorożca. Figurą Zbawiciela stał się baranek, owoc winnego grona i jabłoni (nawiązanie do rajskiego jabłka) oraz skarabeusz (do którego porównał Mesjasza św. Ambroży).

Krzyż o wielu „imionach”

Chrystusowy krzyż kojarzono z człowiekiem stojącym z wyciągniętymi rękoma. W takiej pozie ukazał św. Wojciecha Jan Kanapariusz, opisując jego męczeństwo. Krzyż dostrzegano także w rozłożonych w locie ptasich skrzydłach, w gwieździe, ołtarzu (o czym pisał św. Jan Chryzostom) i w znaku hamt (na lampach z jerozolimskiego ossuarium). Widziano w nim klucz otwierający niebo, lichtarz i pułapkę na szatana (św. Augustyn), łoże (Peregryn z Opola), machinę i pomost (święci Ignacy Antiocheński i Efrem), bramę do nieba, sakrament, lekarstwo, miejsce sądu, wagę sprawiedliwości, znak Paruzji, oręż i rydwan. O krzyżu jako rydwanie Teodor Studyta mówił: „Chrystus wstąpił na drzewo krzyża jak na rydwan królewski, obalił diabła i jego moc śmiercionośną i wyzwolił ludzkość z okrutnej niewoli. Na tym drzewie Pan ukazał się jako najznakomitszy wojownik; Jego ręce, nogi i bok zostały zranione w boju, lecz przez nie uleczył rany grzechów, zadane naszej naturze przez przewrotnego węża”.

Zobacz także