Śpiąca Matka Boga na ikonie

W ikonostasie, cerkiewnej przegrodzie z ikonami, ikona Zaśnięcia Matki Bożej znajduje się w rzędzie świąt. Współtworzy Dodekaorton, czyli serię ikon poświęconych wielkim świętom roku liturgicznego. Zajmuje ona ostatnie miejsce w tym rzędzie, czyli wieńczy ów rząd. 

Jeśli chodzi o samo święto Zaśnięcia Matki Bożej, przypada ono w Kościele wschodnim na dzień 15 sierpnia. O Misterium tym mówi apokryf „Transitus Mariae”, powiązany z Jakubem, bratem Pańskim, a także święty Jan z Damaszku w swojej homilii tudzież pisze o nim Jan z Tesaloniki w liście pastoralnym. Kanony do owego maryjnego święta ułożyli Kosma z Maiumy i, wspomniany już, święty Jan Damasceński. 

>>> Abp Ryś: gdyby w Kościele katolickim było właściwe rozumienie kultu Matki Bożej, to unikalibyśmy wielu nieporozumień

Ikona Zaśnięcia Matki Bożej 

Jedna z najpiękniejszych ikon, ukazująca to Misterium, wyszła spod ręki wybitnego, ruskiego ikonografa Mistrza Dionizego na początku XVI stulecia. Centrum ikony zajmuje łoże ze spoczywającą na nim Matką Bożą, odzianą w czerwony maforion, czyli chustę symbolizującą Jej Boże macierzyństwo, i w niebieską tunikę. Leżąca Bogarodzica najczęściej ma zamknięte oczy, a ręce skrzyżowane na piersiach lub łonie. Okryte ozdobną tkaniną łoże otaczają apostołowie, u których można dostrzec emocjonalne napięcie związane ze smutkiem i żałobą. Wśród nich wyróżniają się trzej: Piotr stojący u wezgłowia, przeważnie z kadzielnicą, równy apostołom w godności Paweł, niekiedy w geście pocałunku schylający się do stóp Maryi, a między nimi pochylony Jan. 

Około XI wieku do widniejącej na ikonach Zaśnięcia Bogarodzicy grupy apostołów opłakujących Matkę Bożą dołączają hierarchowie: Jakub Młodszy, biskup Jerozolimy, Pseudo-Dionizy Areopagita, biskup Aten, Hieroteusz, biskup Aten, oraz Tymoteusz, biskup Efezu, przedstawieni w należnych im strojach liturgicznych, czyli w felonionach z omoforionami. Jeszcze inny wariant ikony Zaśnięcia Matki Bożej ukazuje, wraz z księgami, biskupów – wielkich piewców owego Misterium, mianowicie świętego Jana z Damaszku i Kosmę z Maiumy. Niekiedy za biskupami widnieją płaczące z żalu kobiety. Czasem też wyobrażona jest cudowna podróż apostołów do Jerozolimy, a motyw ten znany jest już z jedenastowiecznych ikon. Owa podróż odbywa się na jednym wspólnym obłoku lub indywidualnie, czyli każdy apostoł zajmuje, wraz ze swoim aniołem, jeden konkretny obłok. Co więcej, przed łożem Maryi może znajdować się podnóżek lub stolik z umieszczonym na nim naczyniem z kadzidłem. Dopiero później pojawią się jeden lub dwa lichtarze z palącą się świecą, która symbolizuje duszę Matki Bożej rozpalonej miłością do Swego Syna. 

>>> Piękna modlitwa Jana Pawła II w intencji rodzin za wstawiennictwem Maryi

Archanioł Michał i aniołowie 

Istotne miejsce zajmuje na ikonie Zbawiciel. Wyobrażony został przy łożu Maryi w mandorli otoczonej niekiedy okręgiem tworzonym przez zastępy cherubinów i serafinów oraz zdarza się, że zwieńczonej ognistym serafinem wielbiącym Trójcę Świętą. Mesjasz trzyma duszę Maryi, wyobrażoną jako dziecko, w białej szacie i nimbie. Ową szatą są najczęściej powijaki, ale w epoce późnobizantyńskiej pojawia się również maforion lub sukienka. Z taką samą tkliwością, z jaką Maryja trzymała w swoich objęciach Dzieciątko, On trzyma swą Matkę przechodzącą do wieczności. Ponadto niekiedy przekazuje On duszę swojej Matki archaniołowi Michałowi, by ten w okrytych na znak szacunku tkaniną dłoniach zaniósł ją do nieba. W XIII wieku pojawia się jeszcze inny motyw: stojąca lub tronująca Bogarodzica w maforionie, którą aniołowie zanoszą do nieba. 

>>> Justyna Nowicka: rodzić Jezusa w życiu innych ludzi

Dość makabrycznie natomiast prezentuje się na ikonach Zaśnięcia Matki Bożej epizod z Żydem Jefoniaszem zwanym inaczej Antoniuszem. Żyd ten ma obie ręce obcięte poniżej łokci i niejako „przyklejone” do łoża Maryi, a w jego pobliżu stoi archanioł Michał z uniesionym mieczem. Ów archanioł miał odciąć ręce Jefoniaszowi za to, że powątpiewając, dotknął łoża Matki Bożej. Ten epizod wskazuje na wielką tajemnicę Zaśnięcia Bogarodzicy, której nie można „dotknąć” rozumem, lecz należy ją jedynie kontemplować. Od XIII stulecia epizod ów coraz częściej widnieje na ikonach Zaśnięcia Matki Bożej, zwłaszcza ikonach powstałych na Rusi. W tle dokonującego się Misterium można też dostrzec, i to często, umowną architekturę, która symbolizuje Wieczernik lub dom Maryi na Syjonie, bądź świątynię ten dom upamiętniającą. 

Zobacz także