Ramy prawne i rzeczywistość wolności religijnej w Polsce

Wolność wyznania i religii jest zapewniona przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Daje ona prawo do wyznawania czy przyjęcia religii, którą się osobiście wybrało, jak również jej praktykowania, indywidualnie czy wspólnotowo, publicznie czy prywatnie, przez kult, modlitwę, uczestnictwo w nabożeństwach, sprawowanie obrzędów czy nauczanie.

DANE O POLSCE 

Powierzchnia: 312,000 km2 

Populacja: 38, 300 000 

Język urzędowy: polski 

Ustrój polityczny: demokracja 

RELIGIE1 

Chrześcijaństwo: 95,39% 

Katolicyzm: 93,21% 

Protestantyzm: 0,79% 

Prawosławie: 1,39% 

Islam: 0,1% 

Inne: 4,51% 

Według konstytucji, „kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione” (art. 25, p. 1), a relacje między państwem i kościołami oraz innymi organizacjami religijnymi powinny opierać się na „zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie” (art. 25, p. 3). Dalej konstytucja podkreśla, że relacje z Kościołem katolickim są określane przez międzynarodową umowę zawartą ze Stolicą Apostolską, i przez ustawy. Jeśli chodzi o relacje z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi, są one określone przez statuty zatwierdzone zgodnie z porozumieniami zawartymi między ich odpowiednimi reprezentantami i Radą Ministrów. Grupy religijne mogą zatwierdzić działalność w Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji2, ale rejestracja nie jest obowiązkowa. Grupy niezarejestrowane mogą prowadzić działalność w sposób wolny bez rejestracji. Niektóre ze 175 zarejestrowanych grup otrzymują przywileje niedostępne dla grup niezarejestrowanych, takie jak nabywanie własności, uczenie religii w szkole i niektóre korzyści podatkowe. 

Zgodnie z prawem o edukacji oraz zgodnie z konkordatem zawartym ze Stolicą Apostolską we wszystkich szkołach naucza się religii, chociaż nie jest ona obowiązkowa. Klasy, w których odbywa się edukacja religijna, są utworzone tak, by nauczać w nich konkretnych religii. Według prawa szkoła musi utworzyć klasę dla nauczania danej religii, jeśli przynajmniej siedem osób jest zainteresowanych uczestnictwem. Każda grupa religijna ma prawo do decydowania o zawartości swojego programu nauczania. Uczniowie mogą także wybrać lekcję etyki zamiast lekcji religii. 

Prawo uznaje za nielegalne publiczne wypowiedzi, które obrażają uczucia religijne. Obywatele mają prawo pozwać do sądu rząd za konstytucyjne naruszenia wolności religijnej, a prawo chroni przed dyskryminacją lub prześladowaniem ze względu na religię czy wyznanie. Za naruszenie prawa o wolności religijnej przepisy przewidują grzywnę, zazwyczaj w wysokości 5 tysięcy złotych, albo karę do dwóch lat więzienia.  

Od stycznia 2013 r. do grudnia 2014 r., na podstawie decyzji Trybunału Konstytucyjnego z 2012 r., religijny ubój zwierząt na mięso koszerne i halal był nielegalny. Trybunał konstytucyjny unieważnił w ten sposób zezwolenie na ubój rytualny wydane przez Ministerstwo Rolnictwa w 1997 r., a zawarte w Ustawie o Ochronie Praw Zwierząt. 10 grudnia 2014 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zakaz był niekonstytucyjny, a legalność rytualnego uboju została przywrócona ze skutkiem natychmiastowym.  

4 października, przed grudniową decyzją Sądu Konstytucyjnego znoszącą zakaz uboju religijnego, aktywiści zajmujący się ochroną praw zwierząt zaskarżyli decyzję miejscowego prokuratora o zakończeniu dochodzenia w sprawie rytualnego uboju. Było ono skierowane przeciwko Naczelnemu Muftiemu Polski Tomaszowi Miśkiewiczowi, który w październiku 2013 r. w Sokółce w ten sposób zaznaczył rozpoczęcie jednego z najważniejszych muzułmańskich świąt zwane ‘Eid al-Adha’. Śledztwo zostało przerwane na podstawie stwierdzenia, że ubój rytualny powodował „zbyt małą szkodę społeczną” i stanowi integralną część religijnego święta muzułmanów. 

Przypadki naruszenia wolności religijnej 

29 czerwca 2014 r., w pierwszą noc Ramadanu, we wsi Kruszyniany na Podlasiu nieznani sprawcy namalowali obraźliwe rysunki na meczecie i na 30 nagrobkach na tatarskim cmentarzu. 6 lipca katolicy, prawosławni, protestanci, żydzi i ateiści zgromadzili się w tej wsi, aby wyrazić swoje wsparcie dla społeczności tatarskiej. Kilka firm przeznaczyło pieniądze na usunięcie obraźliwych rysunków z meczetu i cmentarza.  

Decyzje sądu przywróciły legalność jednej z żydowskich wspólnot religijnych. Ponadto prokuratorzy prowadzili dochodzenie w sprawie kilku przypadków wypowiedzi antysemickich, podczas gdy dochodzenie w innych sprawach śledztwo zostało przerwane. Według organizacji pozarządowych efektywność egzekwowania przez urzędników prawa dotyczącego przypadków antysemityzmu poprawiła się, ale prokuratorom często nie udało się zidentyfikować sprawców.  

11 października 2014 r. w katolickim kościele w Skoczowie został zniszczony osiemnastowieczny obraz Matki Boskiej. Wandale zrobili dużą dziurę w środku obrazu3. W listopadzie 2015 r. nieznani sprawcy włamali się do katolickiego kościoła we wsi Mileczyce i sprofanowali tabernakulum4.  

Konserwatywne i prawicowe media narzekały, że podczas rządów Platformy Obywatelskiej (PO) prawo było często zbyt pobłażliwe w sprawach dotyczących zniesławienia i mowy nienawiści wobec osób pełniących funkcje religijne. Jako przykład przytaczają przypadek popularnej piosenkarki Kory, która obraziła polskich biskupów twierdząc, że to „kupa sadła, starego, zmętniałego mózgu”. Prokurator odmówił wszczęcia postępowania w tej sprawie, twierdząc, że nie została wyrządzona żadna krzywda5. Kolejnym przykładem była odmowa wszczęcia dochodzenia w sprawie gróźb śmierci, jakie przez Internet były kierowane w stronę redemptorysty o. Tadeusza Rydzyka6. Ankieta wśród księży, przeprowadzona przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego pod koniec 2014 r. pokazała, że 12% badanych stało się celem agresji słownej i (rzadziej) fizycznej w latach 2012–2014. Według ankiety takie ataki nasiliły się po medialnych doniesieniach przeciwnym duchowieństwu i Kościołowi. Do większości aktów agresji przeciwko księżom dochodziło w Internecie7. Andrzej Wróbel, członek Sądu Konstytucyjnego, wyznał, że krytyka religii jest możliwa do zaakceptowania tylko wtedy, gdy jest pozbawiona obraźliwych i poniżających cech. Sąd stwierdził, że dochodzenie w takich sprawach jest konieczne w celu wywołania publicznej debaty prowadzonej w cywilizowany sposób8. 

We wspólnym stwierdzeniu zarówno katolicy, jak i muzułmanie potępili używanie mowy nienawiści oraz religijną dyskryminację. Muzułmanie uznali chrześcijański charakter polskiego narodu, podczas gdy mniejszość tatarska została pochwalona za wartościowy wkład w polską kulturę9. 18 września 2015 r. podczas skrajnie prawicowej antyimigranckiej demonstracji została spalona kukła Żyda. Problem antysemityzmu występuje przede wszystkim w pewnych ekstremistycznych kręgach nacjonalistycznych. Ten przypadek został surowo potępiony przez konserwatywny rząd i we wspólnym oświadczeniu przez prawicowych intelektualistów10. 

Inicjatorzy obywatelskiej inicjatywy „Świecka Szkoła” złożyli w parlamencie ustawę, w której domagają się zaprzestania finansowania z publicznych środków nauki religii w szkołach publicznych. Projekt ten poparła partia Nowoczesna, podczas gdy rządząca partia Prawo i Sprawiedliwość (PiS) skrytykowała go jako niekonstytucyjny11. Ta ostatnia stwierdziła, że według konstytucji państwo ma zapewnić edukację w zgodzie z wartościami wyznawanymi przez rodziców. Co więcej, ta edukacja musi być bezpłatna. W konsekwencji inicjatywa Nowoczesnej zakłada, że to rodzice musieliby pokryć koszty edukacji religijnej 12.  

W lipcu 2014 r. dwóch posłów należących do partii Prawo i Sprawiedliwość wniosło oskarżenie przeciwko antyreligijnemu przedstawieniu teatralnemu pt. „Golgota Picnic”. Miało być ono wystawione podczas festiwalu w Poznaniu, ale zostało odwołane z powodu publicznego oburzenia i licznych protestów. W niektórych miastach sztuka została odczytana publicznie lub odtworzona w formie filmu. Według posłów były to celowe działania, które miały obrazić chrześcijan. Posłowie zapytali ministra kultury, dlaczego taka obraźliwa sztuka została sfinansowana z publicznych środków. Ponadto skrytykowali działania policji przeciwko protestującym, uznając je za zbyt ostre13. W tym samym czasie lewicowa partia Twój Ruch zaproponowała, aby usunąć z kodeksu prawnego artykuł 196, który chroni wolność religijną. Według tej partii artykuł ów jest wykorzystywany do cenzurowania ekspresji artystycznej. Już w 2012 r. inne ugrupowanie próbowało usunąć ten artykuł, jednak bez sukcesu14.  

Mateusz Klinowski, lewicowy burmistrz Wadowic, rodzinnego miasta papieża Jana Pawła II, został ostro skrytykowany za obraźliwy post w Internecie. Podczas świąt Bożego Narodzenia opublikował sarkastyczny komentarz pod obrazkiem Świętej Rodziny: „Dzisiaj czcimy i świętujemy narodziny żydowskiego heretyka, dziecka ‘Arabów’, terrorysty i sekciarza z Palestyny, którego część z nas pragnie ogłosić królem Polski”. Później stwierdził, że nie miał zamiaru nikogo obrazić15. 

Pomimo licznych protestów portal społecznościowy Facebook nie zamknął konta zatytułowanego: „Jan Paweł II gwałcił małe dzieci”. Odpowiedzią na prośby użytkowników o jego usunięcie było stwierdzenie, że konto nie narusza regulaminu portalu Facebook16. Po tygodniu skarg właściciel strony zmienił nazwę.  

W sierpniu 2015 r. uliczna wystawa w Warszawie, sfinansowana przez ratusz rządzony przez Platformę Obywatelską przedstawiała planszę z napisem oskarżającym polskich chrześcijan o atak na żydowskie getto podczas okupacji niemieckiej, które – według napisu na plakacie – było bronione przez niemieckich strażników17. 

Tomasz Lis, redaktor naczelny polskiej edycji tygodnika Newsweek, został oskarżony przez Pawła Śpiewaka, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, o insynuacje antysemickie. Podkreślając żydowskie korzenie żony obecnego prezydenta Andrzeja Dudy, Lis próbował zdyskredytować go jako kandydata na prezydenta. Podczas gdy twierdzenie, że ktoś jest Żydem, nie ma samo w sobie charakteru antysemickiego, sposób, w jaki zostało to zasugerowane, wydobywający na wierzch antysemickie uczucia, spowodował falę krytyki. Lis jest jednym z największych zwolenników byłej partii rządzącej, która teraz znajduje się w opozycji18. Profesor Śpiewak, który sam jest z pochodzenia Żydem, został zaatakowany przez Janusza Palikota, lidera antyreligijnej partii Twój Ruch. Odniósł się do wiadomości na Twitterze, w której Tomasz Lis sarkastycznie zapewnił Śpiewaka, że może spać spokojnie, ponieważ jest po stronie rządzącej partii Prawo i Sprawiedliwość. Lis obraził go, nazywając go tchórzem, który boi się o własną pozycję. Twitter Janusza Palikota podkreślał, że Śpiewak boi się tak samo jak każdy Żyd19. 

Perspektywy dla wolności religijnej 

W Polsce żadna religia nie jest otwarcie prześladowana czy dyskryminowana, jednakże można zauważyć pewną społeczną niechęć do religii, a szczególnie do wpływowego duchowieństwa katolickiego. Wydaje się, że ta niechęć jest napędzana przez publikacje medialne i stwierdzenia polityków. Bezpośrednio po próbach nałożenia na Polskę przez Unię Europejską tzw. ‘kwot uchodźców’, rozwinęły się wśród Polaków silne nastroje antymuzułmańskie, które szczególnie złośliwe stały się w Internecie20.  

Być może jest zbyt wcześnie, by oceniać zmiany w wolności religijnej spowodowane przez obecnie rządzącą partię Prawo i Sprawiedliwość, która przejęła władzę w listopadzie 2015 r. Spośród dwóch największych sił politycznych ta partia jest uważana za bardziej przyjaźnie nastawioną do Kościoła. Broni życia od poczęcia do naturalnej śmierci, jak również podejmuje działania służące rodzinie oraz sprzyja edukacji religijnej w państwowych szkołach21. Prezydent Duda, należący do tego samego obozu politycznego, kontynuuje przyjazne relacje z Żydami zapoczątkowane przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego, przez ogłoszenie otwarcia Muzeum Historii Żydów Polskich22. Jednakże należy zauważyć, że Prawo i Sprawiedliwość mocno sprzeciwia się przyjmowaniu muzułmańskich uchodźców, wykorzystując do tego wspomniane wyżej antymuzułmańskie nastroje. Liberalna partia Platforma Obywatelska, która obecnie znajduje się w opozycji, próbuje naprawić relacje z Kościołem katolickim z nadzieją na odbudowanie nadwerężonej relacji i pozyskania w ten sposób części konserwatywnych wyborców23. Polityczna lewica oraz wielu antyklerykalnych polityków, którzy osiągnęli sukces podczas  wcześniejszych wyborów, w tej kadencji znaleźli się poza parlamentem.  

Tłumaczenie z języka angielskiego: ks. dr Marcin Dąbrowski,  ks. Paweł Kucia, Pomoc Kościołowi w Potrzebie. 

Zobacz także