Modernistyczny kościół w Kownie wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO

Modernistyczna architektura Kowna została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wśród zabytków objętych międzynarodową ochroną kulturową znalazł się kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego, monumentalna, biała świątynia górująca nad miastem. Kościół został wzniesiony jako dziękczynne wotum za odzyskanie przez Litwę niepodległości w 1918 roku.

18 września na odbywającej się w Rijadzie w Arabii Saudyjskiej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO na listę zabytków chronionych została wpisana grupa obiektów modernistycznych Kowna wzniesionych w latach międzywojennych. Wniosek przedłożony przez delegację litewską został zatytułowany: „Modernistyczne Kowno: Architektura optymizmu, 1919-1939”.

Do najbardziej charakterystycznych budowli tego stylu w Kownie zaliczono: Kasyno Oficerskie, Pocztę Główną, kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego, Muzeum Wojskowe im. Witolda Wielkiego oraz jeszcze kilka innych budowli użyteczności publicznej i domów mieszkalnych. Obiekty objęte ochroną znajdują się na terenie dzielnic Naujamiestis (Nowe Miasto) i Žaliakalnis (Zielona Góra).

>>> Litwa: na wileńskim placu Katedralnym Polacy zatańczyli poloneza

– To historyczny moment, szczególnie, jeżeli się uwzględni fakt, że modernistyczna architektura Kowna jest dziedzictwem stosunkowo nowym, oraz to, jak ważny jest pod względem historycznym i politycznym jest ten okres, w którym rodziła się i rozwijała nasza nowoczesna państwowość – powiedział po ogłoszeniu decyzji minister kultury Litwy Simonas Kairys, przyznając, że decyzja była dla niego niespodzianką.

Odtąd na Liście Dziedzictwa będzie się znajdować 5 obiektów z Litwy: Stare Miasto w Wilnie (1994), Mierzeja Kurońska (2000, wspólnie z Rosją), stanowisko archeologiczne w Kiernowie (2004), południk Struvego (2005, wpis transgraniczny wraz z Białorusią, Estonią, Finlandią, Łotwą, Mołdawią, Norwegią, Rosją, Szwecją i Ukrainą) oraz architektura modernistyczna Kowna (2023).

Panorama Kowna widziana z tarasu Kościoła, fot. Iulius/wikipedia

Kościół – wotum za odzyskanie niepodległości

Kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego w Kownie został zaprojektowany jako dziękczynne wotum za odzyskanie przez Litwę niepodległości. Na czele komitetu budowy świątyni, który zawiązał się w 1926 r., stanął prezydent Anatanas Smetona. Budowlę według projektu łotewskiego architekta Karlisa Reisonasa zaczęto wznosić dopiero w 1934 r.; kamień węgielny przywieziono z Ogrodu Oliwnego w Jerozolimie. Pieniądze na budowę kościoła zbierano zarówno w kraju, jak i wśród litewskiej emigracji.

Charakterystyczne cechy stylu modernistycznego, który rozwinął się głównie w latach 30. XX wieku, to geometryczne kształty, rezygnacja z ozdobników, monumentalizm widoczny zwłaszcza w fasadach, proste żelbetonowe konstrukcje, często płaskie dachy. W projektowaniu podkreślano funkcjonalizm i starano się uwzględnić społeczne potrzeby, takie jak dobre doświetlenie pomieszczeń i zapewnienie dopływu świeżego powietrza, otwarta przestrzeń wokół budynków. Stosowano nowoczesne materiały takie jak stal, beton, szkło.

Styl postrzegany jako nowoczesny stał się bardzo popularny w okresie międzywojennym, zwłaszcza w nowo powstałych po wojnie państwach. W stylu tym wznoszono gmachy rządowe i budynki użyteczności publicznej, takie jak kościoły, szkoły, banki. Monumentalizm i nowoczesność konstrukcji miały podkreślać potęgę, solidność i trwałość młodego państwa.

>>> Były ambasador Litwy: wizyta Jana Pawła II była umocnieniem naszej zachodniej tożsamości

Kościół w stanie surowym był gotowy w 1938 roku; wojna niestety przerwała prace. Podczas okupacji niemieckiej w niewykończonej świątyni mieścił się magazyn papieru, po wojnie w czasach stalinowskich budynek świątyni zamieniono na fabrykę radioodbiorników (1952 r.), przebudowując wnętrze i niszcząc jego sakralny charakter, m.in. burząc kaplicę Matki Bożej i zrzucając krzyż.

Dokończenie budowy kościoła stało się możliwe dopiero po odzyskaniu przez Litwę niepodległości 11 marca 1990 r. Pierwszą Mszę świętą w poświęconym kościele odprawiono w 1997 r., mimo że nadal trwały prace wykończeniowe. Uroczysta konsekracja nastąpiła 26 grudnia 2004 r., W 2006 r. w Święto Niepodległości Litwy, arcybiskup metropolita kowieński Sigitas Tamkevičius poświęcił kolumbarium w przyziemiu kościoła – miejsce na urny ze szczątkami zasłużonych. 4 listopada 2006 r. umieszczono w nim przeniesioną z USA pierwszą urnę z prochami budowniczego świątyni ks. kanonika Feliksasa Kapočiusa († 1971).

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego na Zielonej Górze w Kownie to jedna z najbardziej sugestywnych świątyń modernistycznych na Litwie. Kompozycja bryły jest utrzymana w rygorystycznych formach, z surową równowagą linii pionowych; efekt nowoczesności wzmacnia biała elewacja. Położony na wzgórzach za rzeką Wilią w dzielnicy Zielona Góra, jest z daleka widoczny, górując nad miastem. Posiada wysoką na 70 m wieżę i olbrzymi taras widokowy zlokalizowany na płaskim dachu, skąd można podziwiać panoramę Kowna. Na tarasie usytuowano kaplicę Matki Bożej Szydłowskiej, poświęconą upamiętnieniu poległych za wolność Ojczyzny.

W kościele uroczyście obchodzone są święta państwowe, zwłaszcza Święto Niepodległości Litwy 16 lutego.

Kościół jest też miejscem pamięci o świętym Papieżu-Polaku. Kiedy w kwietniu 2005 r. Jan Paweł II odchodził do Domu Ojca w kościele Zmartwychwstania Pańskiego zgromadzili się licznie wierni, by modlitwą towarzyszyć umierającemu papieżowi. Z tej wspólnotowej modlitwy wyrosła tradycja, by co roku gromadzić się tutaj na modlitwie w rocznicę jego śmierci. W sali konferencyjnej kościoła otwarto stałą wystawę „Wizyta Jana Pawła II na Litwie”. Po wcześniejszym uzgodnieniu pielgrzymi mogą też obejrzeć film dokumentalny „Jan Paweł II na Litwie”.

Obok świątyni znajduje się mały, drewniany jeszcze przedwojenny kościółek tymczasowy, w którym gromadzili się wierni w czasach sowieckich. Obecnie udostępniono go Kościołowi Prawosławnemu Patriarchatu Konstantynopola.