Muzea Watykańskie: powrót Maryi z Monteluce do Perugii

W Perugii otwarto wystawę „Oczekiwany powrót. Rafael dla Monteluce z Muzeów Watykańskich”. Ekspozycja w Museo Capitolo di San Lorenzo, która potrwa do 7 stycznia, poświęcona jest ołtarzowi zamówionemu u Rafaela, a ukończonemu przez Giulia Romana i Giovan Francesca Penniego.

Jest to kolejny element układanki w badaniach nad ostatnimi latami działalności Rafaela Santiego. „Praca była wyzwaniem, by odpowiednio zaprezentować to wielkie dzieło. Opierała się na synergii i wymianie doświadczeń” – opowiada Francesca Persegati, która była odpowiedzialna za konserwację obrazów w Muzeach Watykańskich. Najnowsze analizy nad Ukoronowaniem Najświętszej Maryi Panny lub Maryją z Monteluce, przeprowadzone przy okazji wystawy, ujawniają fascynujące szczegóły związane z historią i stylem arcydzieła.

Długa i złożona historia

„Oczekiwany powrót” to tytuł wystawy, którą można obejrzeć w Museo del Capitolo w Perugii. Duży ołtarz (354 x 232 cm) po raz pierwszy zostanie pokazany w zestawieniu z predellą z Galerii Narodowej Umbrii. Obraz Rafaela znajduje się w zbiorach papieskich od 1816 r. Został zamówiony w 1505 r. u Rafaela dla klasztoru klarysek w Monteluce, który obecnie przechowuje XIX-wieczną kopię ołtarza. Mistrz zobowiązał się ukończyć dzieło w ciągu dwóch lat, jednak zdążył jedynie je rozpocząć. Obciążające i angażujące obowiązki zawodowe zdominowały jego karierę, przez co ołtarz pozostał niedokończony wraz z jego przedwczesną śmiercią w 1520 r.

Pałeczkę przejęli bliscy współpracownicy Rafaela: Giulio Romano i Giovan Francesco Penni, którzy w 1525 r. przekazali do Monteluce ukończone dzieło. Wystawa zorganizowana w Perugii upamiętnia zatem 500-lecie tego wydarzenia.

Siła koloru

Niezwykłą mocą charakteryzuje się paleta barw: Wniebowzięcie i Ukoronowanie łączą się w jedną monumentalną chwilę przepełnioną chwałą i nadzieją. Widoczna jest gra harmonii i kontrastów: między złotym światłem a ołowianym błękitem nieba; wdzięk Maryi koronowanej przez Syna i zdumienie apostołów przed grobem wypełnionym kolorowymi kwiatami.

Perugia – stolica renesansu

„To ważne wydarzenie dla tego dzieła, które potwierdza status Perugii jako stolicy renesansu” – twierdzi dyrektor Muzeów Watykańskich Barbara Jatta: „jest to ważne wydarzenie dla miasta, społeczności i sztuki Perugii związanej z Mistrzem Rafaelem”.

Sztuka Rafaela – od Rzymu do Europy

Dzieło ściśle łączy się z innymi arcydziełami znajdującymi się w kolekcjach watykańskich, związanych z ostatnim etapem twórczości artysty z Urbino: „Sala Konstantyna, której całkowitą renowację niedawno zakończyliśmy – kontynuuje dyrektor papieskiego muzeum – ma z pewnością bardzo ścisły związek z ołtarzem z Monteluce”. W obu przypadkach chodzi bowiem o „uczniów, którzy zostali osieroceni po odejściu Rafaela, ale którzy charakteryzowali się autonomią i niezwykłymi zdolnościami. Pomyślmy o Giulio Romano, Giovannim Francesco Pennim, tych protagonistach, którzy po złupieniu Rzymu nieśli dziedzictwo Rafaela po całych Włoszech i na europejskie dwory, takie jak Fontainebleau”. Są to kluczowe momenty „dla zrozumienia tego niezwykłego okresu w sztuce, reprezentowanego przez pontyfikaty Juliusza II, Leona X i kolejnych papieży, którzy uczynili Rzym i Watykan protagonistami sztuki uniwersalnej”.

Wyzwanie zakończone sukcesem

Przeniesienie imponującego dzieła sztuki, które od czterdziestu lat nie opuszczało Pinakoteki Watykańskiej, było prawdziwym wyzwaniem. Muzea Watykańskie we współpracy z archidiecezją Perugii–Città della Pieve uwierzyły w powodzenie tego przedsięwzięcia i dzięki synergicznej pracy wielu specjalistów udało się sprostać temu wyzwaniu.

Próba demontażu

„Zanim wyraziliśmy zgodę na wypożyczenie, sprawdziliśmy stan zachowania dzieła i przeprowadziliśmy próbę demontażu, która wymagała zaangażowania wielu osób i spowodowała zamknięcie sali X pinakoteki na jeden dzień” – opowiada Francesca Persegati, szczególnie związana z ołtarzem z Monteluce, ponieważ poświęciła mu ostatnie półtora roku swojej kariery.

Dzieło wielu rąk

„Nie szukaliśmy sensacji, ale obserwując na spokojnie ślady na przedniej i tylnej stronie obrazu, można potwierdzić pracę co najmniej dwóch różnych rąk, zarówno pod względem stylu, jak i materiału” – opowiada Francesca Persegati, odnosząc się do górnej części przypisywanej Rafaelowi i Giulio Romano oraz dolnego fragmentu przypisywanemu Giovan Francesco Penniemu. Konserwatorka podkreśla również znaczenie badań przeprowadzonych na konstrukcji drewnianej i pozostałościach gwoździ.

Renowacja jako badanie i porównanie

„Nasze laboratorium ma ogromne szczęście, że mogło pracować nad innymi dziełami Rafaela. Im więcej badań przeprowadza się nad tym samym okresem twórczości artysty, tym więcej informacji konserwator może dostarczyć naukowcom”. Z tego powodu katalog towarzyszący wystawie można uznać za punkt wyjścia do dalszych badań. Praca nad Maryją z Monteluce jest charakterystyczna dla sposobu działania Laboratorium Konserwacji: „Konserwacja to wiedza, dzielenie się. Wiele nauczyłam się dzięki kontaktom z różnymi specjalistami zaangażowanymi w ten projekt, ponieważ nie jestem ekspertem w dziedzinie Rafaela. Było to zadanie, w które chciałam się zaangażować osobiście, również po to, aby nieco oderwać się od praktyki administracyjnej, która zajmowała mi większość czasu w ostatnich latach. Teraz jestem na emeryturze. To moi koledzy będą kontynuować badania”.