O jajkach słów kilka

Kraszanki, drapanki, oklejanki, nalepianki, rysowanki i skrobanki… Słowem, pisanki, które od wieków są nieodłącznym elementem świąt wielkanocnych. Piękne, kolorowe, bogato zdobione ornamentami jajka są dziś przekazywaną z pokolenia na pokolenie tradycją wielkanocną. W polskiej kulturze zdobienie jajek stało się jednym z elementów sztuki ludowej charakteryzującej poszczególne regiony kraju.

Tradycja malowania jajek podkreśla ich symboliczne znaczenie. Jajko samo w sobie jest symbolem odradzającego się życia, zwycięstwa nad śmiercią. Nie dziwi nas zatem obecność jajka w symbolice Wielkanocy, ale dlaczego są one malowane?

Jajka ze Wschodu
Zwyczaj malowania jaj narodził się na terenie sumeryjskiej Mezopotamii i rozpowszechnił się w starożytności na całym obszarze śródziemnomorskim. Najstarsze pisanki liczą ponad pięć tysięcy lat i pochodzą z terenów Mezopotamii, nieco późniejsze zaś z Egiptu, Persji i Rzymu. Chińczycy obdarowywali się kolorowo pomalowanymi jajkami, których skorupki pokryte były misternymi miniaturami przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantemy, ptaki. W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były skarabeusze z dwoma postaciami ludzkimi. W Sudanie na jajkach zamieszczane były cytaty z Koranu. Natomiast do Europy zwyczaj zdobienia jaj przynieśli prawdopodobnie Persowie, którzy obdarowywali się w pierwszych dniach wiosny jajkami barwionymi na czerwono, o czym wspominają rzymscy autorzy: Owidiusz, Juwenalis i Pliniusz. Najstarsza polska pisanka pochodzi z X w. z Ostrowia. Według wierzeń ludowych jajka posiadały ogromną moc przeciwdziałania złu. Używane były w magii leczniczej i oczyszczającej. Stanowiły amulet przeciw złym mocom i czarom, a także stosowano je w zabiegach na urodzaj i w obrzędach pasterskich, w magii, medycynie, w zwyczajach zalotnych i obrzędach zadusznych.

Jajko ochrzczone
Chrześcijańscy duchowni starali się wyplenić wiarę w magiczną moc jajka i zakazywali spożywania jaj podczas świąt wielkanocnych. Po ponad dwóch wiekach walki, nie mogąc zwalczyć pierwotnych wierzeń, Kościół postanowił włączyć jajko do elementów symboliki chrześcijańskiej. Jajko stało się symbolem zmartwychwstania, ale wciąż wierzono w jego magiczne właściwości. Poświęcone jajka miały wiele zastosowań. Zakopywano je w skibach pól i ogrodów na urodzaj. Wydmuszki i skorupki jaj, zwłaszcza pisanek i kraszanek, rzucano pod drzewa w sadach, aby odstraszały szkodniki i spowodowały obfitość owoców. Wierzono też, że jajka zakopane pod węgły budowanego domu sprowadzą szczęście i pomyślność dla jego mieszkańców. Poza rzymskimi relacjami dotyczącymi barwienia jajek znana jest grecka legenda o św. Marii Magdalenie, która po zobaczeniu pustego grobu udała się do domu, gdzie znalazła czerwone jajka, które miała rozdawać apostołom, ogłaszając im zmartwychwstanie Chrystusa. Jest to jedynie legenda, a jak to z legendami bywa, nawet najbardziej naiwna stara się mimo wszystko tłumaczyć nam rzeczywistość.

Kobiety z jajami!
Robienie pisanek wymagało odpowiedniego przygotowania. Najczęściej czynności rozpoczynano dwa lub trzy tygodnie wcześniej i należało je zakończyć do Wielkiego Piątku. Malowaniem jajek zajmowały się kobiety, najczęściej młode panny na wydaniu. Pod żadnym pozorem w tych czynnościach nie mogli brać udziału mężczyźni. Dlaczego? Ponieważ ich obecność mogła zaszkodzić pisankom. Gdy jakiś mężczyzna przypadkiem czy celowo wszedł do izby, w której kobiety malowały jajka, wypędzały go i zacierały ślady po intruzie, spluwając ukradkiem lub rzucając za siebie odrobinę soli. Na niektórych wsiach w takim przypadku odczyniano urok, który mógł rzucić mężczyzna, posypując solą pisanki i jajka jeszcze nie ozdobione wraz z przyborami, którymi je ozdabiały. „Sól tobie w oczach, kamień w zębach – szeptały kobiety. – Jak ziemia woskowi nie szkodzi, tak twoje oczy niech nie szkodzą pisankom”. Przygotowanie pisanek służyło również kobietom jako zabieg kosmetyczny. Mianowicie myły włosy w wodzie, w której wcześniej gotowane były jajka. Był to sposób na to, by włosy były gęste i lśniące.

Pisankowa walentynka
Dziś zanikła tradycja obdarowywania się pisankami. Dawniej malowane jajka otrzymywali członkowie rodziny oraz dzieci, a później osoby zaprzyjaźnione. Pisanka była pomocą dla tych dziewcząt i chłopców, którzy nie byli zbyt śmiali w wyrażaniu swoich uczuć. Podarowanie pisanki wybranej dziewczynie lub chłopcu było dowodem sympatii. Jak można przeczytać w starych relacjach: „Dorastający chłopak poczuwszy wolę bożą do którejś z dziewcząt, czeka uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego; wtedy wyraża jej swoje uczucia miłosne przez doręczenie pisanki. Jeżeli dziewczyna przyjmie pisankę i w zamian da swoją, to każe tym się domyślać, że będzie wzajemną. Trzyma się jednak z dala, jeżeli jest przezorna, dopóki nie zmiarkuje, że chłopak ma uczciwe zamiary. Nawiązane tym sposobem miłostki kończą się często małżeństwem” („Wisła” 1897, t. XI). Pisankami obdarowywano również zmarłych jako dowód pamięci o przodkach. Tradycja ta jest wciąż żywa na Wschodzie wśród prawosławnych. W drugą niedzielę wielkanocną zanoszą malowane jajka na cmentarz na groby bliskich. Ten zwyczaj ma swoje korzenie w pogańskich wierzeniach. Dawniej w wielkanocne święto zmarłych toczono jajka po mogiłach, wkopywano je w ziemię jako ofiarę i pokarm dla zmarłych.

Gry i zabawy
Z pisankami związane są gry i zabawy, które do dziś są żywe w niektórych regionach Polski. Pierwsza, zwana walatką, polega na rozbijaniu pisanki o pisankę. Wygrywa osoba, która po rozbiła pisankę przeciwnika bez uszkodzenia własnej. Druga to burda polegająca na wzajemnym rzucaniu się pisankami. Podobnie jak w walatce: jeśli ktoś złapał pisankę, zabierał ją ze sobą, jeśli stłukł, oddawał jedną ze swoich pisanek przeciwnikowi. Zdarzały się przypadki, w których w zabawie uczestniczyli mieszkańcy całych miejscowości, a pisanki przerzucano przez domy i kościoły.

Zdobione jajko to prastary magiczny symbol, który dziś jest częścią naszej kultury, kontynuacją tradycji, a w niektórych przypadkach dziełem sztuki. Pisanka zawsze będzie symbolizować wiosnę, przebudzenie do życia, zwycięstwo światła nad chłodem i ciemnością, zimą i nocą. Dla chrześcijan przede wszystkim jest symbolem najważniejszym: zmartwychwstania Chrystusa.

Zobacz także