Co robią ptaki w sztuce pierwszych wieków chrześcijaństwa?

Ptaki zawsze były i są wdzięcznym tematem, także w sztuce religijnej, i to u zarania chrześcijaństwa, ale czy stanowią one tylko motyw rodzajowy? A może ich obecność w sztuce wczesnochrześcijańskiej wskazuje na „coś” więcej? 

Już w plastyce starochrześcijańskiej gołębica symbolizuje Ducha Świętego, na przykład na sarkofagu typu lenos (imitacja kadzi do wytłaczania wina) z drugiej połowy III w., z kościoła Santa Maria Antiqua w Rzymie. Otoczona gołębiami (oznaczającymi apostołów), może w katakumbach Kommodylli symbolizować zarówno Ducha Świętego, jak i Jezusa Chrystusa. Z analogiczną sytuacją mamy też do czynienia w przypadku datowanej na połowę V w. mozaiki z baptysterium w Albendze.  

„Ptasi wymiar” Paschy 

Z Paschą Zbawiciela związany jest powszechnie, choć nie bezpośrednio, kogut. Widnieje przy apostole Piotrze na sarkofagu z pierwszej połowy IV w. Wskazuje on na zaparcie się Jezusa Chrystusa przez wspomnianego apostoła, stanowiąc symbol ludzkiej słabości i zarazem skruchy. Zupełnie inne znaczenie ma ten ptak na – również pochodzącej z IV stulecia – mozaice z bazyliki Św. Teodora w Akwilei. Oznacza Zbawiciela pokonującego zło symbolizowane przez żółwia. Ponadto, jako ozdoba miejsc pochówku, przywołuje teologiczną prawdę o powszechnym zmartwychwstaniu i Paruzji. Chrystusową rezurekcję symbolizują też na przykład dwa orły na belce krzyża zdobiącego sarkofagi Anastasis (z języka greckiego: Zmartwychwstania, dawniej zwane pasyjnymi) z IV wieku.

 Ptasim, rezurekcyjnym symbolem jest także feniks. Tego fantastycznego ptaka opisuje następująco Pliniusz w Historii naturalnej: „Jest podobno wielkości orła, koło szyi lśni się złotym połyskiem, poza tym jest purpurowym, w niebieskim ogonie uwydatniają się różowe pióra, na szyi ma grzebień, a głowa pyszni się pierzastym czubem”. Feniks zdobił urny Rzymian, zawierające popioły zmarłych, skąd przejęty został przez pierwszych chrześcijan. Jako symbol zmartwychwstania widnieje chociażby na monachijskiej plakietce z przełomu IV i V w., wyobrażony tutaj w koronie palmy. Widoczny jest również w malarskiej dekoracji Kaplicy greckiej w katakumbach Pryscylii.  

Nadanie feniksowi rezurekcyjnej symboliki łączyło się z legendą o jego spalaniu się, a następnie odradzaniu z popiołów. Cud ten dokonywał się co pięćset lat na ołtarzu świątyni w egipskim mieście Heliopolis, czyli w Mieście Słońca. Już w I stuleciu święty Klemens Rzymski wykorzystał postać feniksa, wyjaśniając tajemnicę Chrystusowego zmartwychwstania, a w drugiej połowie IV w. uczynił to samo święty Ambroży z Mediolanu, konkretyzując naukę o zmartwychwstaniu. Feniksa wyobrażano w nimbie, na tle słońca, w płomieniach, z palmą lub z jej liściem. Zmartwychwstanie symbolizuje także paw i bocian. W takim znaczeniu bociana wyrzeźbiono w ściance wspomnianego wyżej sarkofagu typu lenos.  

Chrześcijanie niczym ptaki 

Z ptaków to pawie i gołębie jawią się jako „personifikacje” chrześcijan. Para pawi spożywająca winogrono z pędu wyłaniającego się z kantarosa (naczynie) to chrześcijanie karmiący się Eucharystią. Ów motyw dekoruje ścianę rzymskiego Hypogeum Anonimum, a datowany jest na 1. połowę lat siedemdziesiątych IV wieku. Gołębie są natomiast symbolami dusz chrześcijan przebywających w raju. Gaszące pragnienie wodą z naczynia, oznaczają Chrystusowych wyznawców krzepiących się wodą życia lub karmiących się prawowitą nauką Kościoła. Niemniej jednak mogą też przywoływać pewne biblijne epizody, na przykład pojawiając się przy arce Noego, choć na sarkofagu z Triestu zamiast gołębia widzimy kruka.  

Raj pełen ptaków 

Wczesnochrześcijański raj obfituje w ptaki. Malowidła katakumb Pryscylii z III w. ukazują – poza florą – gołębie, pawie i wróble. Niebo symbolizowane jest również przez samotnego feniksa i pawia. Ptaki towarzyszą też duszom zmarłych, przebywającym w raju, co sugerują na przykład malowidła z katakumb Kaliksta z drugiej połowy III stulecia. Czasem symbolika ptaka zaskakuje, bo choćby sowa niesiona przez personifikację Zimy symbolizuje tę porę roku na pochodzącej z drugiej połowy III w. lub z przełomu III i IV stulecia mozaice z kościoła w Akwilei, a kura widoczna na glinianej lampce oliwnej może być symbolem Jezusa Chrystusa bądź Kościoła. Niekiedy też ptaki stanowią jedynie motyw rodzajowy, o czym świadczy na przykład kaczka w scenie z prorokiem Jonaszem (mozaika z pierwszej połowy IV w., Akwilea) czy łabędź lub żuraw (niezachowana mozaika z połowy IV w. z Santa Costanza, Rzym). 

Zobacz także