Justyna Sprutta: obraz religijny uczy modlitwy i sam jest modlitwą

Obraz o tematyce religijnej nie tylko staje się modlitwą lub wyrasta z duchowego doświadczenia artysty, ale może także uczyć modlitwy, o ile jest ona jego tematem.  

Przyjrzymy się wybranym dziełom malarstwa, które przedstawiając modlitwę zwykłego chrześcijanina, o której to modlitwie święty Maksymilian Maria Kolbe pisał, że „zbyt mało doceniana […] jest najskuteczniejszym sposobem przywrócenia pokoju duszy, gdyż nieustannie przybliża nas do Bożej miłości”.

>>> Najpiękniej o Bogu mówią ikony 

Rozmodlone ręce 

Modlitwę wyrażają zewnętrznie zwłaszcza ręce. Gest uniesionych obu rąk w rozmowie z Bogiem towarzyszył już pierwszym chrześcijanom, co ukazuje szczodrze sztuka wczesnochrześcijańska. Ręce mogą być także skrzyżowane na wysokości piersi, przy czym jest to również gest Maryi przyjmującej poselstwo archanioła Gabriela. Jednak najpopularniejszym układem rąk, wyrażającym modlitwę, jest złożenie dłoni. Będący dziełem wybitnego, niemieckiego artysty Albrechta Dürera rysunek z 1508 r., wykonany tuszem, ukazuje wyłącznie złożone modlitewnie dłonie. Pozornie wydaje się odrębnym dziełem, noszącym tytuł „Modlące się ręce” lub jeszcze inaczej „Dłonie apostoła”, lecz tylko pozornie. W rzeczywistości jest on jednym z osiemnastu szkiców do obrazu przedstawiającego koronację Matki Bożej, zamówionego u norymberskiego mistrza dla kościoła we Frankfurcie nad Menem. Odrębnie potraktowane, owe ręce, zdaniem jednej z posiadaczek kopii rysunku, wyrażają w szczególności „Modlitwę Pańską”. 

Albrecht Dürer – „Modlące się ręce” , 1508r. Fot. domena publiczna

Modlitwa w zaciszu  

Bardzo popularne są przedstawienia modlących się dzieci, nie tylko tuż przed zaśnięciem. Pogrążone w modlitwie dziecko najczęściej klęczy przy łóżku, już w nocnej koszuli, często ze złożonymi dłońmi i niekiedy ze wzniesionymi oczami. Przykładem przedstawienia modlącego się dziecka jest obraz z około 1873 r., pędzla amerykańskiego artysty Eastmana Johnsona. Malarz umieścił na nim chłopca w nocnej koszuli, który, klęcząc przy łóżku, ma twarz ukrytą w dłoniach. Za to jakby ku widzowi zwraca się rozmodlona dziewczynka na obrazie francuskiego artysty z XIX i XX w. – Williama Adolphe’a Bouguereau, lecz jej spojrzenie jest oddalone od tego świata. Poranną modlitwę, ale młodej kobiety, ukazał zaś na obrazie z około 1780 r. Francuz Jean-Baptiste Greuze. Oparta o łóżko, bosa, klęczy przy nim ze złożonymi rękoma i wzniesionymi ku niewidocznemu Celowi modlitwy oczami.  

Modlące się, lecz już nie przed snem, dzieci ukazali, na przykład w XVIII stuleciu, Jean Baptiste Simeon Chardin z Francji oraz urodzony pod koniec tego samego wieku Peter Frendi z Austrii. Dzieło pierwszego z wymienionych artystów, zatytułowane „Modlitwa przed obiadem”, przedstawia między innymi dwoje dzieci przy okrągłym stole, na który podawany jest posiłek. Towarzyszy im matka lub opiekunka. Starsze dziecko swobodnie odmawia modlitwę, a młodsze dopiero się jej uczy. Jest to scena wyjęta z życia francuskiej, mieszczańskiej rodziny. Z modleniem się dzieci mamy do czynienia też na obrazie „Codzienna modlitwa”, namalowanym w 1839 r. przez Frendiego. Przed krucyfiksem i obrazem przedstawiającym Matkę Bożą z Dzieciątkiem modli się gromadka dzieci wraz z matką lub nianią. Podobnie jak na obrazie autorstwa Chardina, także tutaj dzieci pozostawiły swoje zabawki, by czas zabawy zamienić na czas modlitwy. Natomiast dziewczynkę w ciemnoniebieskiej sukience z marynarskim kołnierzem, modlącą się już nie w domowym zaciszu, ale w zaciszu kościelnego wnętrza, ukazał na obrazie „Modlitwa, kościół Saint-Bonnet” żyjący na przełomie XIX i XX w. francuski malarz Léon Augustin Lhermitte. W modlitwie tej towarzyszy skupionej dziewczynce, klęczącej przed bocznym ołtarzem z widocznym na nim relikwiarzem, siedząca w pobliżu staruszka z otwartym modlitewnikiem w ręce. Starsza kobieta modli się również na obrazie siedemnastowiecznego malarza holenderskiego – Mathiasa Stoma, trzymając w obficie pomarszczonych, utrudzonych codzienną pracą dłoniach różaniec. Modlitwę różańcową odmawia także, na klęczniku, dziewczyna z obrazu Williama Harrisa Weatherheada, angielskiego artysty przełomu XIX i XX w. Grupę rozmodlonych, z pochylonymi głowami Bretonek w ich charakterystycznych strojach, przedstawił zaś na obrazie z 1888 r. francuski artysta Pascal Dagnan-Bouveret.  

>>> Niezwykła historia obrazu Matki Bożej Kodeńskiej [MISYJNE DROGI]

Modlitwa w trudzie pracy 

W codziennym trudzie pracy modlitwa staje się nie tylko czułą rozmową z Bogiem, ale i tak bardzo potrzebną chwilą wytchnienia. Warto w tym miejscu przywołać emanującą spokojem i uczuciem „Modlitwę wieczorną” autorstwa dziewiętnastowiecznego, francuskiego malarza Jeana-Françoisa Milleta. W poświacie „chylącego się” dnia została wyobrażona w polu, z pochylonymi głowami i złożonymi rękoma, para małżeńska. Obok skupionych na modlitwie rolnika i jego żony widoczne są ziemniaki, kosz, wóz i wbite w ziemię widły. Znawcy tego dzieła wskazują, że jest to także modlitwa w intencji tych, którzy pracowali na tej ziemi i na niej umierali, ziemi złocącej się na obrazie od zachodzącego słońca. Do rolniczego trudu, ale i ludzkiej bezradności wobec klęski żywiołowej nawiązuje natomiast datowana na 1938 r. litografia „Modlitwa o deszcz” amerykańskiego artysty Jamesa E. Allena. Przedstawia ona klęczących na pagórku rolnika z żoną i małoletnim synem, którzy proszą Boga o deszcz. O trwającej długo suszy i wywołanym przez nią głodzie świadczy szkielet zwierzęcia. Za pagórkiem zwracają uwagę narzędzia rolnicze i popadająca w ruinę chata, a dramatyczną wymowę litografii potęgują złowieszcze chmury wiszące nad chatą.  

„Modlitwa o deszcz” amerykańskiego artysty Jamesa E. Allena. Fot. by https://www.flickr.com/photos/americanartmuseum/3301944275

Ikonografia modlitwy jest niezwykle bogata. Przedstawienia tego tematu w sztuce można mnożyć bez końca. Warto zwracać na nie uwagę, bo niezależnie od tego, czy ukazują świętą postać, czy modlącego się, zwykłego człowieka, są również świadectwem, jak, gdzie i kiedy modlił się na przestrzeni stuleci chrześcijanin. 

>>> Modlitwa bez tajemnic [QUIZ]

Justyna Sprutta

Justyna Sprutta, doktor nauk humanistycznych historii o specjalizacji historia sztuki (UKSW) oraz doktor nauk teologicznych z zakresu teologii dogmatycznej o specjalizacji teologia ikony (KUL).

Przerwa

Modlitwa bez tajemnic [QUIZ]

Duchowość

Siostrze Faustynie objawił się święty Józef. O co ją poprosił?

Duchowość

Nowenna w intencji świętych powołań kapłańskich

Duchowość

Św. Franciszek był Bożym buntownikiem, dziś takich potrzeba Kościołowi

Styl Życia

Barbara Prymakowska – najstarsza biegająca babcia świata

Kultura

Film o ostatnim bernardynie, który przez 50 mieszkał samotnie w klasztorze