Zstąpił ogniem, czyli o ikonie Pięćdziesiątnicy 

Ikonę Pięćdziesiątnicy, czyli ikonę Zesłania Ducha Świętego, można nazwać „ikoną misyjną”, gdyż wyraźnie zapowiada ona głoszenie Ewangelii całemu stworzeniu. W ikonostasie, czyli w cerkiewnej przegrodzie z ikonami, zajmuje miejsce w rzędzie ikon świąt, czyli Dodekaortonu.  

Początki ikonografii zesłania Ducha Świętego to okres między VI i XI stuleciem. Za najstarsze przedstawienie Pięćdziesiątnicy uchodzi pochodząca z 586 r. miniatura z syryjskiego Kodeksu Rabbuli. Ukazuje ona Ducha Świętego pod postacią gołębicy, Matkę Bożą jako Orantę (z rękami wzniesionymi w geście modlitwy) i apostołów. Wspomina się też o nieco późniejszych, bo wykonanych około 600 r., ampułkach z Monzy. Wypracowany do XI w. wariant przedstawienia zesłania Ducha Świętego prezentuje apostołów już nie jako stojących (z czym mamy do czynienia na miniaturze z Kodeksu Rabbuli), ale jako zasiadających w półokręgu. W ich gronie znajdują się niebędący apostołami: Paweł oraz ewangeliści Marek i Łukasz. Zdarza się, że ewangeliści wraz ze świętym Pawłem dzierżą księgi symbolizujące objawioną doktrynę, a pozostali – zwoje jako symbol nauczania. Usytuowanie w centrum świętych Piotra i Pawła symbolizuje pełnię Chrystusowego Kościoła. We wschodniej ikonografii zesłania Ducha Świętego apostołowie wyobrażani są w wieczerniku lub na zewnątrz. Jeśli wydarzenie ma miejsce wewnątrz, sygnalizuje to czerwona tkanina, czyli velum, lub ściana łącząca dwie wieże. Po IX w. zanika obecność Maryi w apostolskim gronie, a puste miejsce przeznacza się dla mającego przyjść powtórnie Zbawiciela. Jej nieobecność w misterium wyjaśnia się posiadaniem przez Maryję pełni Ducha Świętego i Jej całkowitym z Nim zjednoczeniem. Ponownie na ikonach ukazujących Pięćdziesiątnicę pojawia się w nowożytności, a sporadycznie – wcześniej, na przykład w XIII stuleciu.  

>>>Ewangelia Ducha Świętego

Symbol obecności Ducha Świętego 

Widzialnym symbolem obecności Ducha Świętego są i we wschodniej ikonografii płomyki ognia. Ich oddzielne spoczywanie na apostołach wskazuje na różnorodność w Kościele. Serafin z Sarowa, żyjący na przełomie XVIII i XIX stulecia prawosławny mistyk, tak wyraził się o tym momencie: „[Duch Święty] w szumie wiatru i pod postacią języków ognia zstąpił na każdego z Apostołów i wstąpił w nich, napełnił ich mocą podobnej do ognia łaski Bożej, dyszącej rosiście i radośnie działającej w duszach, towarzyszącej każdemu w mocy i czynach”. Apostołowie, napełnieni Duchem Świętym, udadzą się po Pięćdziesiątnicy w znany im świat, by głosić Ewangelię, świat personifikowany na ikonach Pięćdziesiątnicy przez Króla–Starca. Uosabiający kosmos, czyli w znaczeniu: całe stworzenie, widoczny jest w arkadzie od X wieku. Wyobrażony w królewskich szatach, trzyma na rozłożonych rękach białe płótno z dwunastoma zwojami. Arkada, w której się znajduje, zanika w nowożytności: czasem nie ma jej wcale na ikonach z XVII i XVIII stulecia. Ciemna, niekiedy z więzienną kratą, oznacza, że całe stworzenie tkwi w niewoli szatana, oczekując Ewangelii. Tak o ciemności, jako symbolu, pisze profesor Karol Klauza, wybitny, katolicki teolog ikony: „Czerń […] to symbol cienia śmierci, a zarazem wyczekiwania na spełnienie obietnicy wyzwolenia z mroków niewiedzy i wyjścia do blasku światła, towarzyszącego apostołom”.  

>>>Dziś uroczystość Zesłania Ducha Świętego. Kończy się okres wielkanocny

Światło Ewangelii 

Owe wspomniane dwanaście zwojów na płótnie symbolizuje zarówno głoszenie Ewangelii przez apostołów, jak i wypełniające się proroctwa, czyli apostolską naukę i powszechną obietnicę zbawienia. Lśniąca biel płótna sugeruje za to światło Ewangelii i zaprasza stworzenie do uczestniczenia w Bożej chwale wyrażanej symbolicznie przez światłość. Niekiedy zamiast zwojów mogą widnieć maleńkie główki: są to dusze ludzi oczekujących na światło Ducha Świętego. Zanim jednak pojawił się na ikonach Król–Starzec, wyobrażani byli: prarodzic Adam lub poganie reprezentujący rozmaite ludy czekające na Pięćdziesiątnicę i Ewangelię, którą miały usłyszeć z ust apostołów. Następująco o zesłaniu Ducha Świętego pisze prawosławny teolog Włodzimierz N. Łosski: „Pięćdziesiątnica nie jest »dalszym ciągiem« Wcielenia, a jego następstwem, skutkiem: stworzenie stało się zdolne do otrzymania Ducha Świętego, więc zstępuje On na świat, wypełniając swą obecnością Kościół – odkupiony i obmyty z grzechu krwią Chrystusową”.   

Zobacz także