Raport: w ostatnich latach część gmin wiejskich dotknął regres w rozwoju

Brak możliwości zarobkowania poza rolnictwem, starzenie się wsi i migracje, pogłębianie się różnic w jakości życia mieszkańców miast i wsi – to główne problemy społeczno-gospodarcze polskiej wsi. Część gmin w ostatnich latach dotknął regres w rozwoju – wynika z raportu Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

„W ostatnich kilku latach obserwujemy niepokojący trend zawracania części gmin wiejskich ze ścieżki wielofunkcyjnego rozwoju. Gminy wielofunkcyjne to takie, gdzie poza rolnictwem jest praca w sektorze publicznym, ale i gdzie rozwija się przedsiębiorczość. (…) Jeśli na terenie gminy jest praca w różnych działach gospodarki, wówczas ludzie chcą tam mieszkać. Opłaca się utrzymywać instytucje, jak szkoły, ośrodek kultury czy przychodnię zdrowia. Rozwijają się usługi” – tłumaczy szefowa projektu dr hab. Monika Stanny z IRWiR PAN.

Stanny zauważyła, że jeśli tego nie ma, to w gospodarce lokalnej zaczyna dominować rolnictwo, które bez sektora przedsiębiorstw też nie ma jak się rozwijać. „Ludzie z gminy emigrują, następuje demograficzne kurczenie się, które uruchamia proces zwijania się wsi. I właśnie taką tendencję w ciągu ostatnich kilku lat zaobserwowaliśmy w Polsce. Gminy, które już miały charakter wielofunkcyjny, zaczęły tracić funkcje pozarolnicze i cofać na ścieżce rozwoju” – wyjaśniła Stanny.

>>> Tatry: po zimie ponownie otwarte popularne szlaki

Wskazała, że proces ten był szczególnie wyraźny w województwach opolskim i świętokrzyskim, w północnych gminach województw mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego, a także, choć w mniejszym stopniu, we wschodniej części województw kujawsko-pomorskiego i zachodniopomorskiego.

Według raportu struktura demograficzna i rynek pracy silnie wpływają nie tylko na obecne zróżnicowania obszarów wiejskich, lecz także na dynamikę ich zmian. Emigracja ze wsi generalnie jest efektem braku miejsc pracy, a to wynika z kolei z niskiego stopnia rozwoju funkcji pozarolniczych.

Zasoby są „wysysane” z peryferyjnych części regionów przez centralne i w ten sposób tworzy się wewnątrzregionalna polaryzacja rozwoju. Widoczne jest to szczególnie w województwach Polski Centralnej. Niekorzystna struktura ludności utrzymuje się na tzw. ścianie wschodniej. W gminach popegeerowskich, w których przez cały okres powojenny występowała relatywnie najmłodsza struktura demograficzna, w ostatniej dekadzie notuje się względnie szybki wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym.

>>> Birma: ok. 80 ofiar śmiertelnych cyklonu Mocha

„Polska wschodnia jest stara demograficznie, ponieważ stamtąd ludzie już wyjechali w latach 70. i 80. ubiegłego wieku (…) w tej chwili najbardziej starzejącym się obszarem jest Polska północna, gdzie było dużo PGR-ów, ponieważ nie ma tam innych funkcji niż rolnictwo i to powoduje, że ludzie nie chcą tam zostać. Z kolei młode demograficznie są obszary wiejskie pod dużymi miastami (czyli gminy wiejskie, które są suburbiami wielkich miast), oraz wsie wielofunkcyjne, których najwięcej jest w Wielkopolsce i na Kaszubach” – zaznaczyła Stanny.

Specyficzna jest natomiast Małopolska wraz z Podkarpaciem, jest tam bardzo gęsta sieć osadnicza (największa gęstość zaludnienia w Polsce), która sprzyja wahadłowym dojazdom do pracy, a proces dezagraryzacji źródeł utrzymania jest zaawansowany – rolników zastąpili tam robotnicy, zaś sektor rolny tam niemal zanikł. Wraz z czynnikami kulturowymi, daje to korzystny obraz demograficzny.

Problemem dla rozwoju obszarów wiejskich jest komunikacja. 26 proc. sołectw w Polsce nie ma połączeń komunikacyjnych z miejscowością gminną. Najbardziej wykluczonym komunikacyjnie terenem w całej Polsce jest Pomorze Środkowe. Ciężko jest tam dojechać ze wszystkich krańców Polski, a ludziom, którzy tam mieszkają też jest się trudno z tych miejsc wydostać. Białymi plamami w zakresie dostępności transportu publicznego są również styki granic pomiędzy województwami, szczególnie niekorzystnie jest na Mazowszu.

W najnowszych badaniach obszarów wiejskich w Polsce rysuje się nowa, wyraźna linia oddzielająca południowo-zachodnią część kraju (o korzystniejszej ocenie rozwoju w zakresie procesów społecznych) od części północno–wschodniej (gdzie oceny rozwoju są relatywnie niskie i bardzo niskie). Oś tego podziału przebiega na linii Szczecin–Poznań–Łódź–Rzeszów. Ta obserwacja – jak wskazują autorzy raportu – nie unieważnia jednak historycznego podziału kraju na ogólnie lepiej rozwiniętą Polskę zachodnią oraz słabiej rozwiniętą Polskę wschodnią.

„Dlaczego północny-wschód biednieje? Otóż najniższe tempo przemian obserwujemy na wschodzie Polski. Tam właśnie jest najniższy poziom rozwoju, ponieważ poza rolnictwem nie ma zbyt wielu innych funkcji gospodarczych” – wyjaśniła Stanny.

Zdaniem autorów projektu główne wyzwania społeczno-gospodarcze polskiej wsi, z którymi rządy, samorządy i społeczności lokalne będą musiały sobie radzić w trzeciej dekadzie XXI w. to: zbyt wolna dezagraryzacja wsi, a więc niedostateczne tempo zmniejszanie się udziału rolnictwa w ogólnej strukturze źródeł utrzymania ludności wiejskiej; intensywny proces starzenia się, pogłębiany migracjami oraz postępująca polaryzacja rozwoju społeczno-gospodarczego – dotychczasowe procesy prowadzą do nadmiernych różnic w jakości życia pomiędzy mieszkańcami stref wokół dużych ośrodków miejskich i obszarów peryferyjnych położonych na styku granic regionów administracyjnych.

Publikacja powstała na podstawie badań wieloletniego projektu Monitoring rozwoju obszarów wiejskich (MROW), realizowanego w ramach Forum Inicjatyw Rozwojowych Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej we współpracy z Instytutem Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Badania obejmują lata 2010–2019.