Eklezja kontra synagoga, czyli dwa oblicza ludu wybranego

W sztuce sakralnej można natknąć się na dwie kobiece alegorie: Eklezji i Synagogi. Oznaczają one dawny Izrael i Kościół – jako nowy lud wybrany. 

Z lat 402-417 pochodzi mozaika w apsydzie bazyliki Santa Pudenziana w Rzymie, ukazująca, według jednej z interpretacji poza Synagogą też Eklezję. Obie kobiety unoszą symbolizujące zwycięstwo wieńce laurowe nad apostołami Piotrem i Pawłem. Z Eklezją wiąże się szereg jeszcze innych atrybutów, nie tylko wieniec oznaczający triumf. Eklezję symbolizuje też między innymi słońce i otwarte oko. 

Alegoria Kościoła 

Jednak najczęściej alegoria Kościoła przedstawiana jest jako ukoronowana kobieta, w bogatych szatach, z krzyżem lub z eucharystycznym kielichem w ręce. W takiej postaci Eklezja pojawia się w sztuce na przełomie V i VI stulecia, a popularna staje się w scenie ukrzyżowania w IX wieku dzięki karolińskim artystom. Alegoria Kościoła często też wyobrażana jest ze zwycięską chorągwią, a jako zbierająca płynącą z Chrystusowych ran krew do wspomnianego kielicha wskazuje takim gestem na ważność sakramentu Eucharystii. Często też widnieje przy tak zwanym żywym krzyżu, czyli takim, z którego belek wyłaniają się ludzkie ręce: najwyżej znajdująca się ręka otwiera kluczem niebo, a najniżej usytuowana uderza młotem w piekło. Ponadto prawa ręka koronuje Eklezję, a lewa zadaje mieczem cios Synagodze. 

Po raz pierwszy Eklezja zbierająca Chrystusową krew do eucharystycznego kielicha przedstawiona zostaje na oprawie trzynastowiecznego „Modlitewnika świętej Elżbiety” z Cividale. Jeszcze inne atrybuty trzymane przez Eklezję, poza chociażby owym kielichem, to na przykład: gałązka z trzema listkami w formie serc, księga, model kościoła, tarcza Ziemi, kula ziemska czy klucze, a niekiedy i towarzyszący Eklezji feniks jako symbol jedności Kościoła. Czasem też kobieca alegoria Kościoła karmi piersią niemowlęta, co oznacza karmienie się łaskami Bożymi, jakimi Bóg obdarza poprzez sakramenty Kościoła chrześcijan, a poza łaskami także karmienie się Bożą nauką. W takiej roli Eklezję wyrzeźbił Jan Pisano na datowanej na lata 1302-1312 ambonie z katedry w Pizie we Włoszech. W baroku Eklezję przedstawiano często w tiarze, choć taki atrybut alegorii Kościoła znany był już w średniowieczu. Co więcej, Eklezja nierzadko zasiada na tronie, a niekiedy na rydwanie zaprzężonym w cztery istoty apokaliptyczne, czyli w tetramorfa: człowieka, lwa, orła i wołu, choć może dosiadać i konia. Na tetramorfach zasiada chociażby na miniaturze z „Hortus deliciarum”  Herrady z Landsberga. 

>>> Izrael: linie lotnicze wprowadzają stałe pory modlitw podczas lotów

Synagoga, czyli dawny Izrael 

Symbolem Synagogi jest księżyc, a także zamknięte oko czy dzierżący gąbkę Stephaton (na szczycie Golgoty). Synagoga ma ponadto na oczach przepaskę lub welon podkreślające duchową ślepotę żydów, gdyż nie rozpoznali oni w Jezusie Chrystusie swojego Mesjasza, sygnalizujące też kres dawnego Prawa. Co więcej, z jej skroni często spada korona. Czasem Synagoga wbija włócznię w bok ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa lub trzyma złamany oszczep oznaczający utratę praw. Może także dosiadać osła lub świnię. Wyobrażana jest też z nożem służącym do zabijania przeznaczonych na ofiarę zwierząt lub do obrzezywania, a także jako upuszczająca na ziemię tablice Dekalogu. Jej atrybuty to ponadto kozioł symbolizujący starotestamentowe ofiary oraz ośla głowa jako symbol uporu i zatwardziałości. Co więcej, na głowie Synagogi może widnieć spiczasta, noszona przez żydów czapka. Niekiedy Synagogę aniołowie odpychają od Chrystusowego krzyża, podczas gdy Eklezja jest przez nich prowadzona ku krzyżowi. Synagoga towarzyszy również pannom nieroztropnym, natomiast Eklezja pannom roztropnym. Czasem obie towarzyszą i prarodzicom. Jednak alegoria dawnego ludu wybranego niekoniecznie musi mieć negatywną wymowę, bowiem personifikuje w średniowieczu także tych Izraelitów, którzy, mimo iż jeszcze ślepi i uparci, uwierzą u kresu świata w Mesjasza-Zbawiciela. 

Dopełnienie  

Prawie zawsze przeciwstawiano sobie Synagogę i Eklezję. Niemniej zdarzały się wyjątki. Wspaniałym przykładem dopełniającej zgodności między Starym i Nowym Testamentem jest współczesna rzeźba „Alegoria i Eklezja w naszych czasach vel Tora i Pismo”. Rzeźba ta, dzieło Joshuy Koffmana, znajduje się przy jezuickim Uniwersytecie świętego Józefa w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych. Obie alegorie wyobrażone są w koronach, tunikach i pelerynach, boso, z takimi samymi twarzami. Tora, czyli Synagoga, trzyma rozwinięty zwój, a Pismo, czyli Eklezja, dzierży otwartą księgę Ewangelii. Synagoga zerka na strony trzymanej przez Eklezję księgi, a Eklezja kieruje spojrzenie ku zwojowi Pięcioksięgu trzymanemu przez Synagogę. Rzeźba ta upamiętnia pięćdziesiątą rocznicę ogłoszenia na soborze watykańskim II deklaracji Nostra aetate, czyli deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich. 

Zobacz także