Jasna Góra – duchowa stolica Polski

Pomoc ku obronie narodu

W sierpniu każdego roku staje się Jasna Góra prawdziwym centrum kraju do którego ze wszystkich regionów i diecezji zdążają pielgrzymki, w tym prawie 200 tys. ludzi przemierza pieszo pątnicze szlaki. Od XIV w. obecność Matki Bożej w cudownym obrazie częstochowskim zdeterminowała pobożność i życie religijne w Polsce. Jan Paweł II powiedział: „Aby zrozumieć naród trzeba przyjść do jego sanktuarium”. Matka Boska Częstochowska jest obecna w historii i kulturze, w życiu narodowym i społecznym, jest obecna w wezwaniach kościołów, w dedykowanych sobie ołtarzach, w tysiącach kopii jasnogórskiej ikony, w kapliczkach przydrożnych, w domowych ołtarzykach, medalikach i ryngrafach. Jan Lechoń w wierszu „Matka Boska Częstochowska” pisał:

O Ty, której obraz widać w każdej polskiej chacie,

I w kościele, i w sklepiku, i w pysznej komnacie,

W ręku tego co umiera, mad kołyską dzieci,

I przed którą dniem i nocą wciąż się światło świeci,

Która perły masz od królów, złoto od rycerzy,

W którą wierzy nawet taki, który w nic nie wierzy

/. . . . . . ./

Ten fragment oddaje w jakimś stopniu istotę kultu Matki Boskiej Częstochowskiej, czego dowodzą dzieje sanktuarium i jego wpływ na religijność i kulturę narodową. Bo według słów Prymasa Stefana Wyszyńskiego jest Ona „Dana jako pomoc ku obronie narodu polskiego”

Historia sanktuarium jasnogórskiego rozpoczęła się w 1382 r. gdy Władysław Opolczyk założył na wysokim prawie 300 metrów wzgórzu pod Częstochową klasztor paulinów i ofiarował im cudowny obraz. Jego kult stopniowo wzrastał, nasilił się znacznie po ograbieniu klasztoru i sprofanowaniu wizerunku przez łotrzyków w 1430 r. Jego restauracją zajął się sam król Władysław Jagiełło sprowadzając z Rusi i dworu habsburskiego biegłych artystów. Odnowiony obraz odprowadzono procesjonalnie z Krakowa na Jasną Górę z udziałem tysięcy wiernych. Droga procesji stała się jednym z pierwszych, masowo uczęszczanym szlakiem pielgrzymkowym do sanktuarium. Używany jest on do dzisiaj. W XVII w., po bohaterskiej obronie przed Szwedami i ślubach lwowskich Jana Kazimierza, kult Matki Boskiej Częstochowskiej nasilił się niepomiernie. Tytuł Królowej Polski utożsamiono z Maryją w cudownym obrazie i Jasna Góra stała się Jej stolicą.

Pielgrzymki królów

Jednym z symboli sanktuarium jasnogórskiego jest niewątpliwie wieża bazyliki. Przez kilka wieków najwyższa w Polsce (ostatnio zdetronizowała ją wieża bazyliki w Licheniu) stanowiła punkt orientacyjny, a przede wszystkim tęsknotę i marzenie pielgrzymów. Widok pojawiającej się w oddali wieży był oznaką wejścia w święty obszar oddziaływania sanktuarium. Dlatego, tak dawniej jak i dzisiaj, pielgrzymi klękają, gdy po raz pierwszy zobaczą ten symbol Jasnej Góry. W przeszłości królowie i magnaci wysiadali w takiej chwili z powozów i dalszą drogę odbywali pieszo.

Jasna Góra była bowiem ośrodkiem dynastycznego kultu Jagiellonów i Wazów, a cudowny obraz czczony był jako paladium państwa, jego tarcza obronna. Królewskie pielgrzymki odbywali Kazimierz Jagiellończyk z synami, Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan Sobieski. Zawierzali Pani Jasnogórskiej swoje panowanie i powodzenie wypraw wojennych. Kazimierz Jagiellończyk wstąpił do konfraterni paulińskiej wraz z rodziną. Obraz „Komunia Jagiellonów” jest świadectwem tego zawierzenia dynastii i królestwa.

Tę państwowo-sakralną rolę Jasnej Góry podkreślał fakt, iż stała się także miejscem trofealnym jak konfesja św. Stanisława w katedrze wawelskiej. Tu składano chorągwie zdobyte na wrogach; po raz pierwszy w 1514 r. po wielkim zwycięstwie pod Orszą. Jan Kazimierz złożył osiem chorągwi kozackich, Sobieski – sztandary tureckie. Był to nie tylko hołd, ale też znak wdzięczności, uważano bowiem powszechnie, że to wstawiennictwo Matki Bożej jako Hetmanki, zapewniało zwycięstwa.

Twierdza

Pielgrzymki wchodzące do Częstochowy kumulują się w Alei Najświętszej Maryi Panny, wytyczonej w 1818 r. i długiej na półtora kilometra, która połączyła sanktuarium z miastem. Można powiedzieć, że jest to najważniejsza i największa w Polsce i Europie „droga sakralna”. Jest ostatnim odcinkiem świętej przestrzeni wprowadzającej do zamykającego perspektywę kompleksu sanktuarium. Im bliżej, tym wyższe wydają się mury obronne i bastiony. Bo Jasna Góra, to także „fortalitium marianum”, twierdza tak w sensie duchowym jak i militarnym. Pani Jasnogórska posiadała przecież miano „Madonny terribilis” – Pani o Groźnym Obliczu, zwróconym przeciw wrogom wiary i Kościoła. Złupienie Jasnej Góry w 1430 r. i jej strategiczne położenie na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych, uświadomiło konieczność ufortyfikowania sanktuarium. Wały ziemne zastąpiono murem z czterema bastionami: św. Barbary, św. Rocha, św. Trójcy i św. Jakuba. Budowę rozpoczął Zygmunt Waza, dokończył Władysław IV. Dzięki temu Jasna Góra wytrzymała oblężenie Szwedów w 1655 r. Pojawili się oni ponownie pod Jasną Górą w 1704 r. podczas wojny północnej z zamiarem złupienia sanktuarium. Nie odważyli się jednak na szturm wobec zdecydowanej postawie zakonników i siły załogi wojskowej.

W 1770 r. bronili się na Jasnej Górze konfederaci barscy pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego, przed wojskiem Iwana Drewicza. Rosyjskie źródła podają, że sołdaci bili się niechętnie bojąc się gniewu Maryi, a niepowodzenie szturmów przypisywali temu, iż „Preczysta” skróciła drabiny po których wdzierali się na mury.

Perypetie wojenne sanktuarium nie skończyły się na tym. W 1806 r. zajmujący sanktuarium pruski garnizon poddał się oddziałowi wojsk Napoleona. Francuzi mieli apetyt na skarbiec jasnogórski. Dopiero interwencje Dąbrowskiego i Poniatowskiego u cesarza zapobiegły wywozowi kosztowności.

Po powstaniu styczniowym sanktuarium było obsadzone przez garnizon rosyjski. Ostatnimi najeźdźcami byli hitlerowcy. W jasnogórskiej „Księdze gości” widnieją podpisy osobliwych „pielgrzymów” jak minister gospodarki Frick, Frank i Himmler. 11 sierpnia 1941 r. przybył incognito na Jasną Górę niemiecki dostojnik, którego wygląd nasuwał przypuszczenie, iż był to sam Hitler.

Ostatnią konfrontacją Pani Jasnogórskiej z wrogami religii było „zaaresztowanie” kopii wizerunku przez komunistów podczas Wielkiej Nowenny.

Z wysokości murów patrzą na błonia pod Szczytem, gdzie gromadzą się setki tysięcy, najwięksi słudzy Madonny Jasnogórskiej. Na bastionie św. Jakuba stoi pomnik przeora Augustyna Kordeckiego, autorstwa Henryka Stattlera, odsłonięty w 1859 r.; na bastionie św. Trójcy – pomnik Jana Pawła II (autor Antoni Dudek), odsłonięty i poświęcony 26 sierpnia 1999 r., zaś na placu klasztornym – pomnik Prymasa Stefana Wyszyńskiego.

Kaplica

Do sanktuarium wiodą jedna po drugiej cztery bramy, wzniesione kolejno w ciągu dwóch wieków: Lubomirskich, zwieńczona figurą św. Michała Archanioła, Matki Boskiej Zwycięskiej, Matki Boskiej Bolesnej i najstarsza Wałowa, zwana też Jagiellońską. To długie wejście pozwala niejako pątnikom porzucić całkowicie świeckość i przygotować się na osobisty kontakt z sakralnością ośrodka kultu.

Jego centrum, to kaplica. Kaplica, pierwotnie drewniana, została zastąpiona w XV w. gotycką budowlą murowaną. Tu w barokowym ołtarzu z hebanu zdobionego srebrem, fundowanym przez kanclerza Jerzego Ossolińskiego, znajduje się cudowny obraz. Po jego lewej stronie są insygnia królewskie, dar polskich kobiet z 1926 r., po prawej złota róża ofiarowana przez Jana Pawła II w 1979 r. W latach 1642 – 1644 dobudowano do części gotyckiej trójnawowy korpus z pięcioma ołtarzami. W ołtarzu Jezusa Ukrzyżowanego znajduje się figura Zbawiciela ze szkoły Wita Stwosza. Ściany nawy oddzielonej gdańską kratą od prezbiterium z obrazem, pokrywają wota. Ostatnia część tego zespołu to przedsionek, dobudowany w 1929 r. na miejscu dawnego krużganka. W niszy spoczywa tam urna z prochami o. Augustyna Kordeckiego. Na ścianach ryngrafy i tablice wotywne, głównie żołnierzy polskich z wszystkich frontów II wojny światowej oraz obraz Jana Matejko „Śluby Jana Kazimierza”.

Bazylika

Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej przylega do kościoła pw. Znalezienia Krzyża św. i Narodzenia NMP, który uzyskał tytuł bazyliki mniejszej w 1906 r. Także i on zmieniał swój wygląd. Pierwszy, jednonawowy kościół powstał w XV w., później dobudowany trójnawowy korpus, tak iż pierwsza część stała się wydłużonym prezbiterium. W 1690 r. pożar zniszczył ten zespół. Odbudowa nastąpiła w latach 1692 – 1695 i 1706 – 1728. Powstała wspaniała, barokowa świątynia. Freskami ozdobił ją Karol Dankwart, które w prezbiterium przedstawiają historię znalezienia Krzyża św., a w nawach chwałę Maryi i jej cnoty. Wielki ołtarz z przedstawieniem Wniebowzięcia NMP, o kompozycji rzeźbiarsko-architektonicznej zaprojektował Jakub Buzzini (1725 – 1728). Zgodnie z barokową manierą bazylikę wyposażono w liczne ołtarze boczne: św. Anny, św. Józefa, Trzech Króli, św. Kazimierza, Bożego Narodzenia, Matki Boskiej Różańcowej, św. Maksymiliana Kolbe.

Wielokondygnacyjna wieża spłonęła w 1904 r. z prozaicznej przyczyny – nadmiaru sztucznych ogni puszczanych przez nieostrożnych pielgrzymów. Odbudowano ją dwa lata później, podwyższając o 17 metrów. Carillon na wieży, składający się z 36 dzwonów i dzwonków wygrywa co kwadrans melodie pieśni maryjnych.

Do prawej nawy bazyliki przylega kaplica św. Pawła Pustelnika (patrona zakonu paulinów) ufundowana przez Kacpra Denhoffa, z grobowcem tej rodziny, oraz znajdujące się jedna nad drugą kaplica św. Relikwii (sprowadzonych w 1624 r. przez Zygmunta Wazę z Rzymu) i św. Aniołów Stróżów (Jabłonowskich). Zakrystia wyposażona jest w barokowe meble, a jej sklepienie zdobią freski Dankwarta ze scenami z e Starego Testamentu.

Budynek klasztorny fundowany przez Jagiełłę i królową Jadwigę, powstał w 1393 r. i został przebudowany w stylu gotyckim w latach 1425-1429. W połowie XVII w. wzbogacił się o Wielki Refektarz, a sto lat później o nową bibliotekę z 13 tys. starodruków.

Wielki Refektarz zdobią freski Dankwarta przedstawiające personifikacje cnót oraz obrazy, których tematyka obejmuje historię zakonu paulinów. Równie bogata jest Sala Rycerska, (dawniej przeznaczona na dysputy teologiczne). Znajdują się w niej obrazy ukazujące powstanie klasztoru i dzieje Jasnej Góry. W czasach najnowszych przybyły sztandary z pierwszej i drugiej wojny światowej. W Sali tej odbył bardzo ważny synod plenarny Episkopatu w 1936 r.

Muzeum

Jasna Góra, jest nie tylko centrum kultu maryjnego; to także bogate muzeum ze zbiorami pamiątek religijnych i narodowych. Gromadzone niemal od początku istnienia sanktuarium, przemawiają żywym głosem, ukazując jedyny w swoim rodzaju splot wiary i uczuć religijnych z patriotyzmem i tradycjami narodowymi. I właśnie ta rola Jasnej Góry, jako skarbca kultury, jest nie do przecenienia.

Skarbiec jasnogórski, wzniesiony w 1653 r. znajduje się nad zakrystią. Do najcenniejszych pamiątek zalicza się złotą monstrancję z 1672 r. Jest to ex voto zbiorowe, w podzięce za obronę przed Szwedami. Wysoką na 103 centymetry monstrancję zdobi 2366 brylantów, 2208 rubinów, 30 szafirów, 81 szmaragdów i 214 pereł. Uważana jest za najpiękniejsza barokową monstrancję w Europie Środkowej. Dalej należy wymienić „komplet koralowy” sprzętów liturgicznych ofiarowany przez króla Korybuta Wiśniowieckiego, ołtarzyk ze srebra i hebanu – dar królewicza Jakuba Sobieskiego, ołtarzyk i kropielniczkę Tadeusza Kościuszki, relikwiarz św. Jana Nepomucena – najcenniejszy zabytek rzemiosła artystycznego, order Orła Białego Jana Tarły, relikwiarz i monstrancję – dar Zygmunta Starego, złote pióro Sienkiewicza, różaniec z chleba z obozu w Ravensbruck, medal nagrody Nobla Lecha Wałęsy. Prócz tego biżuteria, precjoza, przybory liturgiczne i wota.

Paulini, kontynuując działania zachowujące pamięć narodową, utworzyli w budynku dawnej drukarni Muzeum 600-lecia w rocznicowym 1982 r. Zobaczyć tam można m.in. dokumenty fundacyjne klasztoru wydane przez Władysława Opolczyka i króla Jagiełłę, wota cudownie uzdrowionych, „sukienki” zakładane na cudowny obraz, kielichy mszalne, świece wotywne Piusa XI, Pawła VI i Jana Pawła II.

Polski Papież, prócz złotej róży obdarował Jasną Górę złotym serduszkiem z napisem „Totus tuus”, pektorałem, złotym różańcem i złotą gałązką oliwną, kielichami mszalnymi, ornatami i stułą, których używał podczas celebracji w sanktuarium, papieskimi medalami. Przestrzelony i zakrwawiony pas sutanny trzymany jest w ukryciu, zgodnie z życzeniem papieża. Szczególnym darem jest rower, który Jan Paweł II otrzymał od mechanika włoskiej drużyny kolarskiej. Jej członkowie odbyli w 1980 r. pielgrzymkę rowerową do Jasnej Góry przywożąc ten „eksponat”.

Drugim, nowym miejscem gromadzącym relikwie jest Kaplica Pamięci Narodowej, poświęcona 3 maja 1988 r. Znajduje się w XVII-wiecznej dzwonnicy, między Wieczernikiem a południową ścianą bazyliki. Zgromadzono tam urny z ziemią z pól bitewnych powstań listopadowego i styczniowego, z wojny 1920 r. i z obu wojen światowych – Westerplatte, Tobruku, Monte Cassino, Arnhem, Falaise i Kołobrzegu, oraz urny z prochami powstańców warszawskich, zabitych robotników z Poznania, Radomia, Gdańska, Śląska i ks. Jerzego Popiełuszko.

Najnowsza ekspozycja tworzona jest w bastionie św. Rocha. Prezentuje ona wota ofiarowane do 1795 r., buławy hetmańskie i broń orientalną – dar Sobieskiego.

Zwierciadło historii

W polskiej tradycji religijnej, kult maryjny wiązał się z kultem Pasji Chrystusa, czego przykładem są Kalwarie Zebrzydowska, Pacławska, Wejherowska i wiele innych sanktuariów. I na Jasnej Górze nie mogło zabraknąć Drogi Krzyżowej. Pierwotna, niewielka i niewygodnie usytuowana, została zastąpiona w 1913 r. monumentalnym dziełem rzeźbiarza Piusa Welońskiego. Figuralne przedstawienia stacji Drogi Krzyżowej usytuowano na wałach. Cokoły zaprojektował architekt Stefan Szyller. Drogę Krzyżową w obrazach ofiarował współcześnie malarz Jerzy Duda-Gracz; znajduje się w przedsionku kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej.

Kompleks jasnogórski stale się rozbudowywał. Pod koniec XIX i w XX w. dzieło to prowadzili znakomici architekci i rzeźbiarze. Karol Hukan, rzeźbiarz krakowski udekorował kaplicę Stołu Pańskiego w Wieczerniku i zaprojektował tabernakulum do głównego ołtarza w bazylice. Stefan Szyller w latach 1891-1917 kierował wszystkimi pracami budowlanymi i konserwatorskimi. W 1899 r. teren przylegający od zachodu do klasztoru przekształcił w park i otoczył murem, a potem wzdłuż fosy pobudował sklepy i pomieszczenia gospodarcze w jednym ciągu, zwieńczone attyką. Z kolei Adolf Szyszko-Bohusz zaprojektował i wykonał Wieczernik – dziedziniec otoczony krużgankiem, przeznaczony do spowiedzi i udzielania Komunii pielgrzymom. Budowę tego obiektu zakończono w 1926 r.

Jasna Góra, siedziba „Królowej w kolorach narodu” według słów Cypriana Kamila Norwida, zamyka w sobie tradycję wiary, będąc zarazem zwierciadłem historii splatającej się z kultem maryjnym, o czym świadczą miliony pątników.

Zobacz także