Obrzędy przejścia w Afryce [MISYJNE DROGI]

Życie człowieka zasadza się na sukcesywnym przechodzeniu z jednej grupy wiekowej do drugiej, od jednego typu zajęć do drugiego. Zazwyczaj takiemu przejściu towarzyszą specjalne obrzędy. Wiele rytuałów wiąże się z przełomowymi momentami życia.

Obrzędy przejścia są to działania rytualne, związane z przechodzeniem z jednej fazy życia do kolejnej lub ze zmianą grupy wiekowej czy społecznej. Zasadniczo możemy wyróżnić cztery przełomowe
okresy, momenty, w życiu człowieka, z którymi związane są obrzędy przejścia: narodziny, wejście w dorosłość, małżeństwo oraz śmierć. Twórcą terminu i pierwszym badaczem obrzędów przejścia był Arnold van Gennep (1873-1857) – francuski etnolog i folklorysta. Wyróżnił on wspólny dla wszystkich obrzędów przejścia schemat ich przebiegu, składający się z trzech faz. Pierwsza jest faza oddzielania (separacji) od dotychczasowej grupy wiekowej (pozycji) społecznej. Potem następuje faza marginalizacji (przejściowa) – jednostka straciła poprzednią rolę społeczną czy grupę wiekową, a jeszcze nie nabyła nowej. Ostatnia jest faza włączania (agregacji), obejmująca obrzędy wprowadzające jednostkę w nową rolę (pozycję) społeczną lub grupę wiekową.

Narodziny dziecka

U ludów afrykańskich narodziny dziecka są procesem, który zaczyna się na długo przed przyjściem potomstwa na świat i trwa długo po tym wydarzeniu. Kobieta wydaje na świat dziecko, ale to społeczność rodowa tworzy dziecko – jako istotę społeczną. Ciąża jest pierwszą wskazówką, że nowy członek społeczności jest w drodze. W jej trakcie kobieta obarczona jest wieloma tabu, których nie może przekroczyć. W przeciwnym wypadku może dojść do poronienia. Podobnie mąż i członkowie najbliższej rodziny zobowiązani są do przestrzegania tabu związanego z narodzinami. Poród zwykle odbywa się przy pomocy akuszerek, nie mogą uczestniczyć w nim mężczyźni. Dziecko po urodzeniu namaszcza się. Stosowana przez niektóre ludy rytualna kąpiel ma na celu ochronę dziecka i matki przed czarami. Odprawia się rytuały oczyszczające, dzięki którym kobieta zostaje włączona do społeczności w nowej roli – matki. Noworodek również poprzez specjalne rytuały zostaje włączony do społeczności. Po narodzinach biologicznych przychodzi czas na narodziny kulturowe, które mogą nastąpić nawet kilka miesięcy po urodzeniu. Dziecku nadaje się imię. Temu aktowi często towarzyszą postrzyżyny. Pierwsze ścięcie włosów ma symboliczne znaczenie. Oznacza, iż od tej pory dziecko nie należy wyłącznie do matki, ale krewnych i całej społeczności wioskowej. U niektórych ludów, choćby malgaskich, dziecko po nadaniu imienia i pierwszym ścięciu włosów zostaje w pełni zaliczone do społeczności ludzkiej. W innych plemionach może to się odbyć w innym czasie.

Foto: ANTHONY KAMINJU/EPA/PAP

Wejście w dorosłość

Wejściu w dorosłość towarzyszą obrzędy inicjacji. To jedne z kluczowych momentów życia jednostki w społecznościach afrykańskich. Młodzież jest rytualnie wprowadzana w sztukę życia
wspólnotowego. Młodzi ludzie są wówczas odseparowani od społeczności i żyją samotnie w lesie lub w specjalnie przygotowanych chatach oddalonych od wsi. W czasie izolacji muszą poznać arkana wiedzy tajemnej. „Powtórne narodziny”, czyli ponowne połączenie się z rodzinami, podkreślają i dramatyzują fakt, iż młodzi są teraz nowymi ludźmi. Mają nową osobowość, utracili swoje dzieciństwo, w niektórych społecznościach otrzymują też nowe imiona, które podkreślają ich nową tożsamość. Po przejściu obrzędów wolno młodym ludziom w pełni dzielić przywileje i obowiązki, które wynikają z przynależności do wspólnoty. Rytuały inicjacyjne przygotowują młodzież do życia seksualnego, małżeństwa i ponoszenia odpowiedzialności za rodzinę.

Zawieranie małżeństwa

W społecznościach afrykańskich małżeństwo jest, po osiągnięciu pewnego wieku, istotnym obowiązkiem społecznym. Małżeństwo i prokreacja tworzą jedność. Każdy powinien, a nawet musi zawrzeć małżeństwo i spłodzić potomstwo, które jest największą nadzieją i oczekiwaniem nie tylko rodziców, ale także całej społeczności. Przygotowanie do małżeństwa jest zatem długim procesem, którego kluczowe momenty są zaakcentowane rytuałami. Wielką wagę przykłada się do wyboru partnera, przygotowania do małżeństwa, ceremonii zaślubin i darów małżeńskich. Przez obrzędy małżeństwa następuje zawarcie związku, który nie tylko wiąże dwie osoby (mężczyznę i kobietę), ale także dwie grupy osób – rodziny. Tradycyjne małżeństwa w Afryce mogą być monogamiczne oraz poligamiczne. W systemach poligamicznych najczęściej występuje poligynia (jeden mężczyzna ma dwie żony lub więcej). Do rzadkości należy poliandria (jedna kobieta ma kilku mężów).

Foto: W. LAYER/DPA/PAP

Obrzędy związane ze śmiercią

W Afryce występują liczne i nierzadko skomplikowane obrzędy związane ze śmiercią, pogrzebem, dziedziczeniem, żywymi i zmarłymi i ich światem, nawiedzaniem przez nich rodzin, nieśmiertelnością duszy. Pierwszym etapem obrzędów pogrzebowych jest separacja zmarłego, która stanowi jednocześnie pożegnanie. Osoby pogrążone w żałobie zostają umieszczone na „marginesie społecznym”, który będzie trwał do zakończenia czasu żałoby. Następnie, podczas drugiego etapu pochówku, kładzie się zmarłego w grobie. Towarzyszą temu obrzędy, które mają na celu wprowadzenie go do nowej rzeczywistości – życia w zaświatach i stania się przodkiem. Bez tych obrzędów zmarły nie zostanie zaliczony do grona przodków, co jest największym nieszczęściem. Obrzędy pogrzebowe ciągną się niekiedy przez kilka lat. Dzięki nim zmarły zostaje przeobrażony. Nieporządek, który zachwiał równowagę między żywymi i zmarłymi przez śmierć, ustępuje miejsca porządkowi.

Grzegorz Krzyżostaniak OMI