Narodzony w grocie? O ikonie Bożego Narodzenia

Przyzwyczailiśmy się do widoku szopek, z małym Jezusem na sianie pod strzechą. Jednak tradycja wschodnia na ikonach zupełnie inaczej ukazuje Boże Narodzenie. Na pewno nie ma ono miejsca w stajni przypominającej chatę bez ścian, ale misterium to dokonuje się w… grocie. O owych narodzinach mówi nie tylko Pismo Święte, ale i apokryf „Protoewangelia Jakuba”. 

Ikona Bożego Narodzenia należy do dodekaortonu, czyli do grupy dwunastu najważniejszych świąt Kościoła wschodniego. Obrazują je ikony umieszczane w ikonostasie. Ikonę Bożego Narodzenia rozbudowuje się, począwszy od XVI w., o scenę zwiastowania, ucieczki do Egiptu, rzezi niewiniątek i śmierci Zachariasza, ojca świętego Jana Chrzciciela. Na klasycznej ikonie przedstawiającej tę tajemnicę centralne miejsce zajmuje łoże z leżącą na nim Matką Bożą. Łoże sąsiaduje z czarnym wnętrzem groty narodzenia, wyłaniającym się spod nagich skał, a symbolizującym świat skażony przez grzech i dlatego poddany śmierci. Na tle tego wnętrza widoczne są zwierzęta: wół i osioł. Wół symbolizuje Izraela jako niewolnika Prawa, a osioł jest symbolem pogan – niewolników idolatrii.

>>> Dziś uroczystość Narodzenia Pańskiego

Smutna Matka

Łoże, na którym spoczywa odziana w symbolizujący Boże macierzyństwo czerwony maforion Maryja, jest purpurowe. Kolor ten wskazuje na godność bycia Matką Boga, Matką Króla nieba i ziemi. Matka Boża przyjmuje pozycję półleżacą, choć na ikonach wykazujących wpływ sztuki zachodniej może klęczeć przy żłobie lub siedzieć, przyciągając do siebie znajdujące się w żłobie Dziecię. Maryja może spoglądać ku Dziecięciu lub ku targanemu wątpliwościami świętemu Józefowi. Może także wskazywać spoczywającą na piersi dłonią na Dziecię oraz odwracać głowę od świętego Józefa, co oznacza, że nie jest on ojcem Jezusa. Na twarzy Matki Bożej maluje się smutek spowodowany świadomością przyszłej śmierci Zbawiciela na krzyżu. Dziecię leży w sarkofagu, zawinięte w całun, stąd wcielenie i Boże narodzenie łączą się z tajemnicą odkupienia. Sarkofag ten bieli się na tle czarnego wnętrza groty. Grota ta ma niekiedy dwa wierzchołki odnoszące się do dwóch natur Jezusa Chrystusa: Boskiej i ludzkiej.

Powyżej widnieją aniołowie i mędrcy. Niektórzy aniołowie wyśpiewują chwałę Boga, inni przynoszą Dobrą Nowinę ludziom. Mędrcy siedzą na koniach i wskazują na gwiazdę betlejemską lub za nią podążają. Symbolizują pogan, ale i ludzkość poszukującą utraconego raju oraz ludzki trud usiłujący przeniknąć Boże tajemnice. Jeszcze wyżej widnieje półkrąg sugerujący niebiosa i obecność Boga Trójjedynego. Z tej hemisfery wyłania się promień oznaczający jedną istotę Boga i w pewnym momencie dzielący się na trzy promienie symbolizujące trzy Osoby Boskie.

Pasterze

W scenie Bożego Narodzenia nie mogło zabraknąć i pasterzy. Jeden z nich, obok którego jest owieczka lub dwie, może grać na piszczałce. Są oni reprezentantami Izraela. Poniżej znajdują się dwie kobiety, położne myjące nowonarodzone Dziecię. Według „Protoewangelii Jakuba” miał je sprowadzić święty Józef. Wanienka z wodą, przeznaczona do kąpieli Dziecięcia, przypomina z wyglądu chrzcielnicę lub kielich mszalny, dlatego kieruje nasze spojrzenie ku sakramentom: chrztu i Eucharystii. Poza tym scena z kąpielą uwydatnia prawdziwość dziewiczych narodzin Jezusa Chrystusa jako człowieka.

>>> Po co nam Boże Narodzenie? 

Józef

Oprócz położnych w dolnej części ikony widnieje święty Józef. Pochylony, siedzi z głową wspartą na dłoni, pogrążając się w myślach pełnych niepokojów i wahań. Kontakion 4 na święto Bożego Narodzenia głosi: „Falami sprzecznych myśli szarpany jak burzą chwiał się i gubił Józef. Patrząc na Ciebie, dotąd nietkniętą od męża, snuł ciemny zamysł o tajemnym związku”. Przed świętym Józefem widnieje szatan w przebraniu starego pasterza, czasem mający małe rogi lub krótki ogon, „duch zwątpienia”, który zamierza zasiać w duszy Józefa wątpliwości związane z dziewictwem Maryi i boskim pochodzeniem Jezusa. Tutaj święty Józef znajduje się z dala od małego Jezusa, ale począwszy od XVI w. bywa ukazywany na ikonach jako asystujący Maryi opiekun Dziecięcia. Na ikonie Bożego Narodzenia można też dostrzec, obok Matki Bożej, drzewo. Jest to drzewo z pnia Jessego, symbolizujące wypełnienie się obietnic danych Abrahamowi i jego potomstwu. 

Zobacz także