Pasterz pierwszych wieków chrześcijaństwa

Pierwsze wizerunki Jezusa Chrystusa ukazują Go jako młodego pasterza, często z owcą na ramionach. Figurka ze zbiorów Cleveland Museum of Art w Ohio w Stanach Zjednoczonych zyskała wielką popularność jako motyw, nie tylko zresztą w sztuce. Niemniej jednak należy pamiętać o tym, że nie zawsze każdy wczesnochrześcijański Dobry Pasterz przedstawiał Zbawiciela. 

Dobry Pasterz zdobił sarkofagi, ogrody, ściany podziemnych cmentarzy zwanych katakumbami, a także gliniane, odnajdywane najczęściej właśnie w katakumbach, lampki oliwne. W Kaplicach Sakramentów w katakumbie Kaliksta wizerunek Odkupiciela jako Dobrego Pasterza „sąsiaduje” z wizerunkiem Jonasza, prefiguracją Chrystusa ukrzyżowanego, przebywającego w piekłach i zmartwychwstałego. Jeśli Dobrego Pasterza otaczają motywy lub tematy o niewątpliwie chrześcijańskim charakterze, wtedy mamy do czynienia z przedstawieniem Jezusa Chrystusa. W przeciwnym razie motyw ten uosabia pogańską, rzymską filantropię, czyli personifikuje humanitas. Z taką sytuacją spotykamy się chociażby w hypogeum Dobrego Pasterza, wykutym w pierwszej połowie III stulecia. Z tego miejsca pochodzi sarkofag ozdobiony licznymi wizerunkami wspomnianej personifikacji. Dodam też, że uosabiający rzymską cnotę filantropii Dobry Pasterz reprezentuje grecki motyw krioforosa, pod którym kryje się bóg Hermes niosący baranka.
Jako Dobry Pasterz, Jezus Chrystus widnieje na przykład na fresku z baptysterium w Dura Europos nad Eufratem. Dźwigając na ramieniu owcę, podąża za trzodą, a na Jego osi znajdują się prarodzice: Adam i Ewa. W IV wieku postać Dobrego Pasterza ożywia się bardziej dzięki wzmożonemu ruchowi, swobodzie i ekspresji wyrażonej także za pomocą kontrastu: przykładowo w arcosolium nr 4 w Coemetrium Maius i w arcosolium nr 72 w katakumbie Domitylli. Przedstawienie Zbawiciela jako Dobrego Pasterza w otoczeniu owiec, ku którym spoza drzew spoglądają ukryte wilki, nawiązuje przypuszczalnie do następującego fragmentu Ewangelii św. Jana: „Najemnik zaś i ten, kto nie jest pasterzem, którego owce nie są własnością, widząc nadchodzącego wilka, opuszcza owce i ucieka, a wilk je porywa i rozprasza” (10,12). Jezus Chrystus − Dobry Pasterz widnieje również na sarkofagach, często wraz z prarodzicami, kłosami zboża i barankiem, wskazując tym samym na grzech pierworodny i wyzwalające z niego Odkupienie. Zbawiciel jako Dobry Pasterz zdobi także relikwiarze, na przykład relikwiarz z Brescii, pochodzący z IV wieku. Znane są też wczesnochrześcijańskie rzeźby przedstawiające między innymi Jezusa Chrystusa jako Dobrego Pasterza. Rzeźba nie cieszyła się jednak popularnością wśród pierwszych chrześcijan, chociażby z tej racji, że przypominała im posągi pogańskie, do których czci zmuszano ich w czasie krwawych prześladowań. Wyobrażające Zbawiciela−Dobrego Pasterza posążki, kamienne lub wykonane z kości słoniowej, datowane na IV stulecie, nie służyły chrześcijańskiemu kultowi, ale pełniły funkcję dekoracyjną, zdobiąc fontanny i ogrodowe pergole. Przedstawiały one Jezusa Chrystusa jako młodzieńca w tunice i w wysoko splecionych rzemieniem sandałach.
Sięgając nieco poza epokę wczesnochrześcijańską, wskażę na piękną mozaikę bizantyńską, także z Półwyspu Apenińskiego, mianowicie na mozaikę z lunety nad wejściem do Mauzoleum Galli Placydii (wieki V–VI) w Rawennie. Ukazuje ona Jezusa Chrystusa jako Dobrego Pasterza zasiadającego pośród owiec na tle pejzażu i błękitu nieba. Nie jest to pasterz znany ze sztuki sepulkralnej III i IV w., odziany w skromny ubiór, ale pasterz w bogatym, antycznym stroju, w złocie i purpurze, mający wokół głowy nimb. To arcydzieło sztuki bizantyńskiej mieli wykonać znakomici, rzymscy mozaikarze, którzy prawdopodobnie przenieśli swoje warsztaty − po splądrowaniu Rzymu w 455 roku przez Wandali − z Wiecznego Miasta do Rawenny. 

Zobacz także