Polski Episkopat: Działania na rzecz eliminacji wykorzystywania seksualnego małoletnich

Pasterze Kościoła przyznają: „nie uczyniliśmy wszystkiego, aby zapobiec krzywdom”, a „rozczarowanie i oburzenie jest tym większe i boleśniejsze, że dzieci zamiast troskliwej miłości i towarzyszenia w szukaniu bliskości Jezusa doświadczyły przemocy i brutalnego odarcia z godności dziecka”.

– W ostatnim czasie wspólnota Kościoła w Polsce wstrząsana jest kolejnymi bolesnymi informacjami o wykorzystywaniu seksualnym dzieci i młodzieży przez niektórych duchownych. Przestępstwa te są źródłem głębokiego cierpienia osób pokrzywdzonych. Nie ma słów, aby wyrazić nasz wstyd z powodu skandali seksualnych z udziałem duchownych. Są one powodem wielkiego zgorszenia i domagają się całkowitego potępienia, a także wyciągnięcia surowych konsekwencji wobec przestępców oraz wobec osób skrywających takie czyny – czytamy w liście pasterskim „Wrażliwość i wierność” Rady Stałej KEP, który został odczytany w polskich kościołach 26 maja br. 

Podczas obrad nadzwyczajnego spotkania Rady Stałej KEP – zwołanego na 22 maja w związku z sytuacją jaka zaistniała po filmie „Tylko nie mów nikomu” braci Sekielskich – poddano pogłębionej analizie przyczyny obecnego kryzysu, skoncentrowano się też na krokach, jakie musi podjąć Kościół w Polsce celem naprawy zaniedbań i luk w istniejącym obecnie systemie mającym zapobiegać wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich. Sugerowano by przeanalizować te dotychczasowe sprawy, gdzie można mieć podejrzenia, że doszło w nich do zaniedbań. Ma powstać m. in. specjalny zespół prawny, który analizować będzie ten obszar, a także pomoże wprowadzić w życie nowe motu proprio Franciszka „Vos estis lux mundi”.

Udoskonalony ma być również system przyjmowania zgłoszeń i pomocy ofiarom, z wykorzystaniem doświadczeń inicjatywy „Zranieni w Kościele”. Doskonalona ma być również działalność w zakresie prewencji, tak aby zapewnić pełne bezpieczeństwo dzieciom i młodzieży spotykającym się na terenie kościelnym.

Projekt przewiduje także usprawnienie komunikacji wewnątrz Kościoła tak, by uniknąć sytuacji zobrazowanej w filmie Sekielskich, gdy ktoś usunięty z kapłaństwa, w dalszym ciągu podaje się za księdza. Poprawy wymaga także komunikacja z wiernymi oraz komunikacja za pośrednictwem mediów.

Projekt – omawiany już przez Radę Stałą – będzie jednym z tematów czerwcowych obrad episkopatu w Świdnicy. Gościem spotkania będzie abp Charles Scicluna, sekretarz pomocniczy Kongregacji Nauki Wiary, który w imieniu papieża zajmuje się walką z pedofilią w Kościele.

Biskupi mają świadomość, że dużą pomoc w rozwiązywaniu obecnego kryzysu przynieść może nowe papieskie Motu Proprio „Vos estis lux mundi”, wprowadzające jednolite regulacje prawne w całym Kościele, rozszerzając ochronę także na „osoby bezradne”, czyli niepełnosprawne bądź o ograniczonej świadomości oraz nakładający na wszystkich duchownych obowiązek informowania organów kościelnych o przestępstwie. Definitywnie znosi się również obowiązek zachowania tajemnicy ze strony ofiar. A ponadto – co może mieć przełomowe znaczenie – papieskie motu proprio zakłada możliwość karania biskupów bądź przełożonych zakonnych (z usunięciem z urzędu włącznie), o ile ukrywali bądź przyczyniali się do tuszowania przestępstw na tym tle.

Odbyło się także specjalne szkolenie wszystkich arcybiskupów metropolitów w tym zakresie, przeprowadzone przez ks. prof. Piotra Majera, jednego z najlepszy polskich kanonistów. Bowiem to na metropolitów nałożony został obowiązek przeprowadzenia postępowania kanonicznego we współpracy ze Stolicą Apostolską, o ile któryś z biskupów danej metropolii oskarżony został o konkretne wykroczenia bądź zaniechanie wymaganych działań.

Wszystkie te kroki mają służyć kwestii podstawowej, którą jest zmiana świadomości w Kościele. A chodzi o wykorzenienie mentalności korporacyjnej, w której „bronimy swoich przed atakami z zewnątrz”, na rzecz postawienia w centrum uwagi ludzi pokrzywdzonych.

Skala problemu w Polsce

Przestępstwa pedofilii oraz molestowania małoletnich są w Polsce – nie tylko w Kościele – poważnym problemem społecznym. Według „Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce. Dzieci się liczą 2017”, opublikowanego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę, 12,4 proc. dzieci i młodzieży między 11. a 17. rokiem życia doświadczyło przynajmniej jednej z form wykorzystania seksualnego. Jest to problem dotyczący wszystkich środowisk, wymagający adekwatnych działań i budowania systemu prewencji na poziomie krajowym. Niestety żadna państwowa instytucja o takim ogólnopolskim programie nie myśli. A tymczasem – jak podkreśla ks. Adam Żak, koordynator ds. ochrony dzieci i młodzieży z ramienia Episkopatu – niezbędne jest w Polsce stworzenie „narodowej strategii” ochrony dzieci przed przemocą na tle seksualnym i to we wszystkich środowiskach.

Skala problemu w Kościele

Od 1990 roku odebrano 382 zgłoszenia przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich przez duchownych. W diecezjach – 284 i 98 w zakonach męskich. Wśród ofiar, we wszystkich zgłoszonych przypadkach (w diecezjach i zakonach męskich) małoletni płci męskiej stanowili 58,4%, natomiast małoletni płci żeńskiej 41,6% – takie są wyniki kwerendy opublikowanej 14 marca br. przez Konferencję Episkopatu Polski, zawierającej dane za lata 1990 – 2018, opracowanej przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego.

W związku z tym wszczęto w tym okresie 362 kościelne postępowania, z czego 270 zostało zakończonych. Nałożeniem kar kościelnych – zakończyły się 242 postępowania, a uniewinniono 28 duchownych. Każdego roku sądy kościelne karały za to przestępstwo średnio 8,7 duchownych

Warto mieć świadomość, że rok rocznie sądy państwowe skazują za to przestępstwo średnio 1 tys. 515 osób świeckich oraz 3 duchownych. W okresie między 1990 a 2018 r. skazano prawomocnymi wyrokami sądów – 27 tys. 331 osób, z czego 85 to duchowni.

Księża bądź zakonnicy stanowią zatem 0,3 procent osób skazanych w sądach państwowych za wykorzystywanie seksualne małoletnich. A pośród wszystkich skazanych – zarówno przez państwo jak i trybunały kościelne – duchowni stanowią 0,9 proc.

Wytyczne Episkopatu – procedury postępowania

Pierwsze – wówczas tajne – wytyczne określające sposób postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego małoletnich polscy biskupi przyjęli w 2009 r. Zostały one później przepracowane, zgodnie z okólnikiem Kongregacji Nauki Wiary Stolicy Apostolskiej z 2011 r. Obecnie obowiązujące w Polsce „Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” zostały uchwalone przez Episkopat w 2014 r. i opublikowane po zaakceptowaniu przez Stolicę Apostolską.

Wewnątrzkościelne procedury wobec podejrzanych

Kiedy biskup (w przypadku księdza diecezjalnego) bądź przełożony zakonny (w przypadku zakonnika), otrzyma „przynajmniej prawdopodobną wiadomość” o popełnieniu przez duchownego takiego czynu, jest zobowiązany do wszczęcia wstępnego dochodzenia kanonicznego. Powinien też poinformować Stolicę Apostolską, a konkretnie Kongregację Nauki Wiary, aby sprawie nadano bieg.

Warto podkreślić, że w czerwcu 2017 r. Wytyczne Episkopatu zostały dostosowane do zmian w polskim Kodeksie karnym, nakładającym obowiązek zgłaszania każdego przypadku takiego przestępstwa do państwowych organów ścigania.

W stosunku do podejrzanego duchownego przełożony kościelny ma obowiązek „odsunięcia go od obowiązków wynikających z powierzonych urzędów, posług lub zadań celem uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa oraz zapewnienia odpowiedniej opieki psychologiczno-terapeutycznej”.

Po zakończeniu wstępnego dochodzenia kanonicznego, w którego wyniku stwierdzono wiarygodność zgłoszenia, przełożony kościelny przekazuje sprawę do Kongregacji Nauki Wiary. Dalsze postępowanie toczy się pod kontrolą Stolicy Apostolskiej, aby zapewnić jego skuteczność i uniknąć tuszowania. Ustanawiany jest kościelny trybunał, który orzeka o rodzaju i wysokości kary.

Jeśli chodzi o kary kanoniczne, to najpoważniejszą z nich jest wydalenie ze stanu duchownego. Może to być kara zawieszenia w posłudze kapłańskiej na określony okres, ograniczenia posługi, zakazu kontaktów z dziećmi i młodzieżą, itp.

Karanie wyższych przełożonych kościelnych

W czerwcu 2016 r. Franciszek w motu proprio „Come una madre amorevole”, przewidział karanie biskupów i przełożonych zakonnych w sytuacjach, kiedy udowodni się im ukrywanie sprawców, a szczegółowe procedury zostały zdefiniowane w Motu Proprio „Vos estis lux mundi”, obowiązującym od 1 czerwca br.

Choć ta sfera należy do Stolicy Apostolskiej, zgodnie z bezpośrednim zwierzchnictwem papieża nad biskupami, to nowością motu proprio jest dodanie prawnych regulacji dotyczących biskupów. Dotychczas biskup diecezjalny podejmował działania odnośnie do księdza podejrzanego o przestępstwo. Musiał on zawiadomić Kongregację Nauki Wiary, a ta przekazywała mu instrukcje dotyczące dalszego postępowania z danym duchownym. Teraz arcybiskup metropolita będzie musiał w taki sam sposób postępować w przypadku oskarżenia biskupa z diecezji wchodzących w skład jego metropolii. A jeśli oskarżonym będzie metropolita, to obowiązek wszczęcia postępowania spoczywa na najstarszym stażem biskupie jednej z diecezji sufraganalnych.

Pomoc ofiarom jako priorytet

Priorytet pomocy ofiarom był dominującym wątkiem szczytu poświęconego wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich w Kościele, jaki odbył się w lutym br. w Rzymie. Aspekt ten odzwierciedlony został również w Wytycznych polskiego episkopatu. Szczegóły zawiera aneks nr 1, który stwierdza, że „troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła, odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży”.

Przełożeni kościelni (biskupi lub przełożeni prowincji zakonnych) w związku z uzyskaniem informacji o przypadku wykorzystania seksualnego małoletniego mają obowiązek udzielenia pomocy duchowej i psychologicznej ofierze, a w razie potrzeby także konsultacji prawnej oraz zapewnienia jej poczucia bezpieczeństwa.

Pomoc duchowa i psychologiczna powinna objąć także osoby z najbliższego otoczenia ofiary, w szczególności członków jej rodziny. Proponując pomoc psychologiczną, przełożony kościelny może korzystać ze specjalistów także spoza struktur związanych z Kościołem katolickim oraz powinien pokryć koszty.

W debacie publicznej poruszana jest często sprawa odszkodowań dla ofiar. Kościół w tej sferze postępuje – zgodnie z polskim prawem – które obowiązek wypłaty odszkodowania nakłada sprawców. Szanuje też wyroki świeckich sądów w przypadkach wykładni odbiegającej od tej zasady. Przykładem było zasądzenie miliona zł. odszkodowania jednej z ofiar, które ma wypłacić zgromadzenie księży chrystusowców.

Delegat i Koordynator KEP oraz diecezjalni i zakonni delegaci ds. ochrony dzieci i młodzieży

W czerwcu 2013 r. Konferencja Episkopatu Polski powołała na szczeblu ogólnokrajowym koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym jest jezuita ks. Adam Żak. Zakres jego obowiązków jest bardzo szeroki: m. in. szkolenie delegatów, czyli duchownych odpowiedzialnych za przyjmowanie zgłoszeń i pomoc ofiarom w diecezjach i zakonach, a także wspieranie działań osób odpowiedzialnych za prewencję w kościelnych jednostkach organizacyjnych oraz w prowadzonych przez Kościół dziełach wychowawczych i oświatowych.

Z kolei na zebraniu plenarnym KEP 14 marca 2019 r. biskupi powołali delegata Konferencji Episkopatu ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym został Prymas Polski, abp. Wojciech Polak, przewodniczący Komisji Duchowieństwa KEP. Jego rola ma charakter koordynacyjny wobec innych biskupów, a pomagać mu będzie w tym specjalne biuro Delegata, blisko współpracujące z Centrum Ochrony Dziecka.

Delegaci diecezjalni i zakonni

W całej Polsce takich delegatów jest ponad 80. Ich nazwiska i dane kontaktowe widnieją na większości stron diecezjalnych i zakonnych, a pełna lista znajduje się na stronie Centrum Ochrony Dziecka. Oprócz delegatów zostało wyznaczonych 70 wyspecjalizowanych duszpasterzy gotowych do pomocy duchowo-duszpasterskiej pokrzywdzonym oraz ich rodzinom.

Centrum Ochrony Dziecka

Z inicjatywy ks. Adama Żaka w marcu 2014 r. przy Akademii Ignatianum w Krakowie powstało Centrum Ochrony Dziecka. Do podstawowych jego zadań należy działalność szkoleniowa i wychowawcza w zakresie psychologicznym, pedagogicznym i duchowym – w tematyce związanej z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich oraz opracowanie i rozwój programów prewencji i wzorów dobrych praktyk dla środowisk duszpasterskich, formacyjnych i wychowawczych.

Równocześnie ze szkoleniami delegatów i duszpasterzy wyznaczonych przez przełożonych, COD rozpoczęło systematyczne szkolenia dla księży diecezjalnych i zakonnych pracujących w duszpasterstwie. Przeszkolonych zostało do tej pory ponad 3 tysiące księży diecezjalnych i zakonnych, nie licząc sióstr oraz świeckich, którzy zajmują się edukacją dzieci i młodzieży.

We współpracy z Akademią Ignatianum w 2016 r. COD zainicjowało studia podyplomowe z profilaktyki przemocy seksualnej wobec dzieci i młodzieży.

Systemy prewencji w diecezjach i zakonach

Biskupi w 2014 r. przyjęli także odrębny dokument o zasadach prewencji wobec przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich, jakie mogą się zdarzyć w Kościele. Z kolei na zebraniu Rady Biskupów Diecezjalnych na Jasnej Górze 25 sierpnia 2018 r. zapadła decyzja, że w każdej polskiej diecezji zostanie opracowany i wdrożony w życie specjalny program prewencji. W ślad za tym, w każdej diecezji utworzony został specjalny „zespół ds. prewencji”, a od jesieni 2018 r. COD rozpoczęło szkolenia ich członków na poziomie metropolii.

Szkolenia przeprowadzane są na poziomie metropolitalnym, grupującym zwykle 3-4 diecezje. W szkoleniach uczestniczą – wyznaczeni przez ordynariuszy – przedstawiciele tych sektorów duszpasterskich, które dotyczą pracy z dziećmi i młodzieżą: wydziałów katechetycznych w kurii, duszpasterstw ogólnych, rodzin, młodzieży, wspólnoty i ruchy oraz przedstawiciele szkół i Caritas. Osoby, które zdobyły wiedzę w zakresie prewencji, tworzą potem diecezjalne, bądź zakonne programy ochrony dzieci i młodzieży.

Przykładowo, dokument archidiecezji gnieźnieńskiej zatwierdzony przez abp. Wojciecha Polaka został przeznaczony do stosowania we wszystkich parafiach, wspólnotach, przedsięwzięciach i dziełach podejmowanych w archidiecezji. Obowiązywać ma księży i osoby konsekrowane, jak i świeckich prowadzących działalność wśród dzieci i młodzieży na terenie kościelnym. Poza wykładnią przepisów prawa kościelnego i państwowego zawiera on szczegółowe normy i zasady organizowania bezpiecznej opieki duszpasterskiej oraz wypoczynku dzieci i młodzieży.

Jak poinformował KAI o. Adam Żak miesiąc temu, na 15 metropolii Kościoła katolickiego w Polsce (14 rzymskokatolickich i jedną greckokatolicką) szkolenia zostały już przeprowadzone w dziesięciu.

Spotkania z ofiarami

Abp Stanisław Gądecki – w odpowiedzi na apel Franciszka, aby przewodniczący episkopatów spotkali się z ofiarami przed zaplanowanym na luty 2019 r. spotkaniem z papieżem w Rzymie – spotkał się osobiście z 28 ofiarami, osobami pokrzywdzonymi w sferze seksualnej w dzieciństwie lub w młodości przez duchownych. Zostały one zaproszone za pośrednictwem kurii diecezjalnych i zakonnych z różnych terenów Polski. „Spotkania utwierdziły mnie w przekonaniu o słuszności różnych inicjatyw podjętych do tej pory przez Konferencję Episkopatu Polski oraz o konieczności jeszcze bardziej intensywnej pracy, aby właściwie odpowiadać na bolesne fakty z przeszłości i teraźniejszości oraz zapobiegać podobnym w przyszłości” – podkreśla arcybiskup.

Profilaktyka na etapie formacji kapłańskiej

Trzeci aneks Wytycznych episkopatu przypomina, że w formacji do kapłaństwa „nie może zabraknąć właściwego traktowania i przeżywania sfery seksualnej oraz umiejętnego przygotowania do życia w czystości i celibacie”. Dokument wskazuje, że „droga do rozeznania ewentualnych trudności w sferze seksualnej powinna rozpoczynać się już w momencie przyjmowania do seminarium lub zakonu”. Zgłaszający się powinien przejść badania psychologiczne, pogłębiony wywiad oraz test, które pozwolą jego formatorom zorientować się co do poziomu dojrzałości seksualnej oraz występowania ewentualnych zaburzeń. Dokument stwierdza, że do seminarium duchownego lub instytutu zakonnego nie należy przyjmować kandydatów, u których stwierdzono „występowanie zaburzeń w sferze seksualnej, w tym głęboko zakorzenionej orientacji homoseksualnej”.

Zakłada się, że na etapie formacji kapłańskiej przedmiotem wykładów i konferencji powinna być także tematyka związana z „kształtowaniem dojrzałej seksualności”.

Wymiar modlitewny

Pierwsza liturgia pokutna za grzechy wykorzystywania seksualnego w Kościele w Polsce odbyła się 20 czerwca 2014 r. w jezuickiej bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie. Uczestniczyli w niej m.in. prymas Polski abp Wojciech Polak, nuncjusz apostolski w Polsce abp Celestino Migliore i metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz. Przewodniczący liturgii bp Piotr Libera powiedział: „Zawstydzeni i skruszeni prosimy o przebaczenie. Prosimy Boga i prosimy ludzi skrzywdzonych przez kapłanów!”.

30 czerwca 2015 r. Franciszek skierował apel do krajowych konferencji biskupich o ustanowienie Dnia Modlitwy i Pokuty za grzechy wykorzystania seksualnego małoletnich przez duchownych. Konferencja Episkopatu Polski podjęła decyzję organizacji Dnia we wszystkich polskich diecezjach w każdy pierwszy piątek Wielkiego Postu.

Dokumentem dużej rangi było ogłoszone 19 listopada 2018 r. „Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie wykorzystywania seksualnego osób małoletnich przez niektórych duchownych”, którego treść nawiązuje do „Listu do Ludu Bożego” Franciszka. Szkoda, że dokument ten został opublikowany tylko w mediach a nie został odczytany wiernym w świątyniach. Pasterze Kościoła w Polsce przepraszają w nim „Boga, ofiary wykorzystania, ich rodziny i wspólnotę Kościoła za wszystkie krzywdy wyrządzone dzieciom i ludziom młodym oraz ich bliskim”. Proszą też o „światło, siłę i odwagę, by stanowczo zwalczać zepsucie moralne i duchowe, które jest zasadniczym źródłem wykorzystania seksualnego małoletnich”. Proszą też Boga „by dał skuteczność naszym wysiłkom tworzenia w Kościele środowiska otwartego i przyjaznego dzieciom i młodzieży”.

Jednocześnie dziękują wszystkim, „którzy w trosce o świętość Kościoła i Jego pasterzy, z odwagą ujawniają grzech i przestępstwo nadużyć”.

Modlitwą do Ducha Świętego, kończy się także list Rady Stałej KEP, odczytywany w polskich kościołach 26 maja br.: „Przyzywając mocy Ducha Świętego i wstawiennictwa Maryi, Matki Kościoła, Jej powierzając osoby skrzywdzone, rodziny, dzieci i młodzież oraz wspólnoty kościelne, upraszamy w modlitwie ducha pokory i odwagi, aby nie dać się zwyciężyć złu i ogarnąć troską wszystkich”.

Zobacz także