Prawosławie – w świecie ikon i postu

Bogato zdobione szaty liturgiczne, długie, wielogłosowe cerkiewne pieśni i przyciągające wzrok ikony – wszystko to pewnie wielu osobom kojarzy się z prawosławiem, odłamem chrześcijaństwa powstałym w 1054 r. Czym jest prawosławie i czy rzeczywiście istnieje od prawie tysiąca lat?

Słowo prawosławny jest kalką językową greckiego orthodoxia oznaczającego prawdziwe, prawidłowe wyznanie. Dla prawosławnych oznacza ono zarówno prawdziwą wiarę, jak i prawdziwą chwałę Boga. Choć jest wyznawane głównie w Europie Wschodniej – Rosji, Ukrainie czy Białorusi – swoje korzenie ma w Bizancjum. Oficjalnie prawosławie powstało podczas schizmy wschodniej w 1054 r., jednak ta data tak naprawdę jest momentem ostatecznego rozdziału dwóch światów: Biskupstwa Rzymu i Konstantynopola. Jest również oficjalną datą powstania prawosławia. Jego faktyczne początki sięgają II wieku naszej ery. Odkąd zaczęło istnieć chrześcijaństwo, wielu biskupów Wschodu nie zgadzało się na prymat biskupa Rzymu. Kościół w imperiach Wschodniorzymskim i Zachodniorzymskim od początków swego istnienia rozwijał się równolegle, pozostając zgodny co do głównych zasad wiary chrześcijańskiej, ale z biegiem lat znacznie oddalał się od siebie w formach liturgii, doktryny i spraw codziennego życia religijnego. W przeciwieństwie do Kościołów protestanckich, które w momencie rozdziału od Kościoła katolickiego dopiero się formowały, prawosławie w momencie schizmy wschodniej (1054 r.) było już w pełni ukształtowane pod względem doktrynalnym, kultowym i organizacyjnym (od roku 588 patriarcha Konstantynopola nosił tytuł Patriarchy Ekumenicznego).

>>> O ikonie Podwyższenia Krzyża Świętego

300 milionów wyznawców

Obecnie Kościół prawosławny rozproszony jest po całym świecie, głównie w Europie Południowo-Wschodniej. W jego skład wchodzą cztery starożytne patriarchaty: Konstantynopola, Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii oraz jedenaście niezależnych Kościołów nowożytnych: Rosyjski, Serbski, Rumuński, Bułgarski, i Gruziński Kościół Prawosławny, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Cypru, Grecji, Albanii, Czech i Słowacji, Ameryki i Kanady oraz Kościół Ukrainy. Ponadto istnieją cztery autonomiczne, czyli nie w pełni niezależne prawosławne Kościoły lokalne w Synaju, Finlandii, Japonii i Chinach. Łącznie około 300 milionów osób na świecie wyznaje prawosławie, z czego jedna trzecia to mieszkańcy Rosji.

>>> Justyna Nowicka: na tropie gwoździ z Krzyża Chrystusa

W Polsce prawosławie jest szczególnie zakorzenione. Jego początki sięgają IX wieku i działalności świętych misjonarzy Cyryla i Metodego. To wtedy dotarł tu obrządek słowiański, z którego wywodzi się współczesne prawosławie. Obecnie ponad pół miliona Polaków to prawosławni i jest to drugie co do wielkości wyznanie w naszym kraju. Metropolitą, czyli zwierzchnikiem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jest Michał Hrycuniak, którego oficjalne tytuły to: Wielce Błogosławiony Sawa i Prawosławny Metropolita Warszawski i Całej Polski.

Doktryna prawosławna opiera się na dekretach pierwszych siedmiu soborów powszechnych, z wyjątkiem Soboru nicejskiego I i konstantynopolitańskiego, a główne prawdy wiary zawarte są w Apostolskim Wyznaniu Wiary (inaczej Skład Apostolski). Podstawą wiary jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu oraz Święta Tradycja.

fot. EPA/ANATOLY MALTSEV

Szczególny rodzaj kultu

Kościół to Mistyczne Ciało Chrystusa i zgodnie z wyznaniem wiary jest jeden, święty, powszechny i apostolski. Podobnie jak w katolicyzmie, prawosławie uznaje siedem sakramentów świętych: chrzest, bierzmowanie (sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego), Eucharystię, pokutę i namaszczenie chorych (sakramenty uzdrowienia) oraz sakramenty kapłaństwa i małżeństwa (sakramenty w służbie komunii).

W Kościele prawosławnym szczególne miejsce zajmuje kult maryjny. Maryja jest Bogurodzicą, zawsze Dziewicą, jest najdostojniejsza ze wszystkich świętych i aniołów. Uznawana jest za Orędowniczkę i Wspomożycielkę, „pierwszą po Bogu i przed Bogiem”. Prawosławie wyznaje, że Maryja po swym „zaśnięciu”, czyli śmierci w wymiarze cielesnym, która musiała się wydarzyć jako skutek grzechu pierworodnego ludzkości, po trzech dniach, na podobieństwo swego Syna, zmartwychwstała i została wzięta do nieba z duszą i ciałem bezpośrednio przez Jezusa i razem z Nim raduje się w wiecznej chwale. Rangę Maryi podkreślają uroczystości ku Jej czci obchodzone w kalendarzu liturgicznym: Narodzenie Maryi (21 września), Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (4 grudnia), Zwiastowanie (7 kwietnia) i Zaśnięcie Bogarodzicy (28 sierpnia). Mimo ogromnej czci oddawanej Matce Bożej prawosławie, podobnie jak katolicyzm, podkreśla, iż nie jest Ona utożsamiana z Bóstwem.

>>> Papież: ekumenizm to nie dyplomacja i ugody, lecz droga łaski

W życiu religijnym prawosławnych istotną rolę odgrywają posty, których w ciągu roku jest dość dużo. Oprócz Wielkiego Postu przed świętami Wielkanocy, który trwa ok. 50 dni, przed Bożym Narodzeniem obchodzi się również 40 dniowy post zwany Filipowym, a przed uroczystością Świętego Piotra i Pawła post trwający od tygodnia do czterech oraz czternastodniowy przed świętem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. Oprócz tego pości się w każdą środę, co związane jest ze zdradą Judasza, oraz w każdy piątek na pamiątkę śmierci Jezusa. W czasie postów oprócz mięsa nie należy jeść także ryb ani nabiału.

fot. PAP/Wojtek Jargiłło

Ikony

Kalendarz liturgiczny prawosławia zawiera dwanaście świąt głównych, które mają wspomagać zrozumienie tajemnicy najważniejszego święta – Zmartwychwstania Jezusa. Są to m.in. Boże Narodzenie, Chrzest Pański, Spotkanie Pańskie, Wjazd Jezusa do Jerozolimy czy Zesłanie Ducha Świętego. Warto zaznaczyć, że uczestnictwo w nabożeństwach świątecznych nie jest pamiątką, bądź wspomnieniem konkretnych wydarzeń, ale realnym i rzeczywistym ich przeżywaniem.

Prawosławie odrzuca prymat Rzymu, wszyscy biskupi Kościołów autokefalicznych, czyli niezależnych, są sobie równi i razem podejmują najważniejsze dla religii decyzje podczas soborów. Nawet patriarchowie poszczególnych Kościołów to primus inter pares, tzn. „pierwsi wśród równych sobie”. Wśród duchownych istnieje hierarchia. Podobnie jak w katolicyzmie, są biskupi, kapłani i diakoni. Ważnym elementem w strukturze Kościoła prawosławnego jest sukcesja apostolska, czyli nieprzerwane zachowywanie i przekazywanie następnym pokoleniom depozytu łaski Ducha Świętego w sakramencie kapłaństwa. Nie ma obowiązkowego celibatu, jednakże w razie śmierci małżonki kapłani nie mogą wstąpić powtórnie w związek małżeński.

>>> Święty od pisania ikon. Kim był?

Niezwykle ważnym elementem tradycji prawosławnej są ikony. Nazywane są objawieniem Boga, dlatego ikonografowie, czyli osoby tworzące ikony, nie mają pełnej swobody twórczej – najważniejszy jest aspekt religijny dzieła. Zasady ich tworzenia pochodzą z I wieku po Chrystusie, z tradycji pierwszych chrześcijan. Z punktu widzenia przeciętnego odbiorcy ikona zdaje się być zwykłym obrazem, jednak kryje się w niej niezwykła głębia. Jest to forma modlitwy – „pisana” a nie „malowana”. Prawosławni wierzą, że Dobra Nowina została zapisana w Piśmie Świętym za pomocą słów, a ikona to Ewangelia pisana kolorami. Ikonografowie to wierni wyznawcy Kościoła, a sam akt twórczy powinien był poprzedzony spowiedzią i przyjęciem Eucharystii.

Prawosławie jest wielką skarbnicą wiary i tradycji chrześcijańskiej. Warto poświęcić trochę czasu na jego poznanie, zwłaszcza że tak wielu naszych rodaków je wyznaje. Dość dużo z tradycji prawosławnych przeniknęło również do katolicyzmu, jak choćby ikony czy cerkiewne pieśni. To wszystko może być niewątpliwie ubogacającym elementem życia codziennego każdego chrześcijanina, jeśli tylko będzie dobrze rozumiane i szanowane.