Skrzydlaci święci?

Oczywiste jest, że skrzydła posiadają moce anielskie – i te dobre, i upadłe. Skąd zatem ten anielski atrybut u świętego Jana Chrzciciela, Mądrości Bożej, a nawet u samego Jezusa Chrystusa? Na to pytanie odpowiada teologiczna i ikonograficzna tradycja chrześcijańskiego Wschodu.  

Ikony ukazują uskrzydlonego Zbawiciela, Mądrość Bożą i świętego Jana Chrzciciela. „Hierarchicznie” należy wpierw wskazać na wizerunki Jezusa Chrystusa wyobrażonego z parą skrzydeł u ramion. 

Zbawiciel „Aniołem” 

Uskrzydlonego Mesjasza przedstawia ikona „Chrystus Błogie Milczenie” vel „Chrystus Święte Milczenie” (także: „Chrystus Anioł Wysokiej Rady”). Obdarzony skrzydłami, młodzieńczy Zbawiciel, zanurzony w ciszy, zadumany, emanujący niezwykłym spokojem, ma skrzyżowane na piersi ręce. To gest pokory, oddania i służby. Jego głowę zdobi natomiast nimb składający się z dwóch rombów (charakterystyczny dla przedstawień Boga Ojca) – czerwonego i niebieskiego – symbolizujących naturę boską Pantokratora i jej niepojętość. Ponadto Bóg Wcielony odziany jest w dalmatykę sugerującą przyjęcie przez Niego postaci sługi. Ikona, która największą popularnością zaczęła cieszyć się dopiero w XIX w., ukazuje naszym oczom Mesjasza przed Wcieleniem. Stanowiące atrybut Zbawiciela skrzydła zwiastują nadejście Angelosa (Anioła), czyli Posłańca, ponieważ takie jest znaczenie tego słowa wywodzącego się z języka greckiego. Ów Boży Posłaniec przyniesie światu Odkupienie. Poza skrzydłami intryguje w owej ikonie „milczenie” obecne w jej imieniu. Swoje uzasadnienie znajduje ono, odnosząc się do Jezusa Chrystusa, w „Księdze Izajasza”. Księga ta mówi o Mesjaszu, że ów „Anioł Wielkiej Rady, Zbawienie całego świata, Bóg Mocny” (homilia−komentarz świętego Jana Damasceńskiego) „nie będzie krzyczał ani wołał, ani nie wyda na zewnątrz swojego głosu”. Tradycja wschodnia ukazuje także jeszcze jeden wizerunek Jezusa Chrystusa przed Wcieleniem, najwspanialej oddany pędzlem przez świętego Andrzeja Rublowa, mianowicie na ikonie „Trójca Święta Starotestamentowa”, mającej źródło w biblijnej opowieści o przybyciu trzech Mężów do Abrahama i Sary. W najbardziej popularnej interpretacji tej ikony środkowy Anioł to sam Jezus Chrystus. Usytuowany na osi: dąb z Mamre (symbol Drzewa Życia, czyli Chrystusowego krzyża) – kielich eucharystyczny z ofiarnym cielcem (późniejsza warstwa, zdjęta w XX w., przedstawiała winogrono), Zbawiciel ma na sobie czerwono−niebieskie szaty z purpurowym pasem: ich czerwień symbolizuje Jego naturę ludzką, niebieski kolor naturę boską, a purpura godność królewską. Natomiast w tradycji zachodniej najbardziej znanym wizerunkiem uskrzydlonego Odkupiciela jest ukrzyżowany Serafin z historii świętego Franciszka z Asyżu, od którego ów Biedaczyna otrzymał stygmaty na górze Alwernia (La Verna).

Ognistoskrzydła Mądrość 

Drugą uskrzydloną postacią w ikonograficznej tradycji wschodniej jest Mądrość Boża. Mająca ludzką postać, tronująca Sofia utożsamiana bywa z Logosem (Jezusem Chrystusem), Matką Bożą, Kościołem, a zatem nie stanowi jedynie przymiotu Boga. O jej utożsamieniu ze Słowem Wcielonym mówi chociażby napis: „Sofia Jezus Chrystus”, „towarzyszący” freskowi z katakumb Aleksandrii (IV-V w.), przedstawiającemu zasiadającego na tronie uskrzydlonego Zbawiciela. Na wschodzie Europy najpopularniejszą kompozycję z Mądrością Bożą reprezentuje typ nowogrodzki. Tron Mądrości wznosi się tutaj między innymi na siedmiu kolumnach symbolizujących dary Ducha Świętego, sakramenty oraz niezachwianą moc i trwałość panowania, natomiast kamień, na którym spoczywają stopy Sofii, to symbol skały wiary lub fundamentu Kościoła. Królewskie berło w ręce Mądrości symbolizuje jej panowanie, podczas gdy kaduceusz − zwierzchność nad ludzkimi duszami. Intrygują w wizerunku Sofii nie tylko wielkie skrzydła, ale również ich, podobnie jak twarzy i dłoni, ognistoczerwona barwa. Kolor ten u Mądrości Bożej świadczy nie tylko o Niej jako istocie niebiańskiej i o jej uduchowieniu, lecz też, ze względu na zawartość purpury, o przedwiecznym świcie poprzedzającym akt stwórczy, w którym uczestniczyła igrająca przed Bożym tronem Mądrość. 

„Anielski” prorok 

Skrzydła są także popularnym atrybutem świętego Jana Chrzciciela, przedstawianego jako Anioł Pustyni. Ich wielkość dowodzi Bożej mocy u ostatniego ze starotestamentowych proroków, owego Prodromosa, czyli (z języka greckiego) Poprzednika nadchodzącego Zbawiciela. Również w przypadku świętego Jana Chrzciciela pod określeniem „Anioł” kryje się Posłaniec, ponieważ prorok ten posłany został przed Jezusem Chrystusem. Przedstawiany między innymi w szacie z wielbłądziej sierści, ukazywany jest także z Dzieciątkiem – Barankiem Bożym (na którego wskazał), umieszczonym w poteironie (kielichu liturgicznym), bądź z własną głową na misie. Skrzydła u ramion Prodromosa spopularyzowały się w jego rosyjskiej ikonografii dopiero na początku XVI w.; do tego momentu powszechne były przedstawienia świętego Jana Chrzciciela bez owego anielskiego atrybutu. 

Zobacz także