Całe niebo w ikonostasie  #2 

Kiedy zajrzymy do cerkwi, czy to dostojnej, wielkiej, murowanej, czy niewielkiej, drewnianej, zagubionej gdzieś w górach, zawsze staniemy oko w oko z ikonostastem. To ściana oddzielająca sacrum od profanum i zarazem dzieło sztuki będące swoistym traktatem teologicznym. 

Struktura ikonostasu podporządkowana jest wymogom liturgicznym. Poprzez stulecia zmieniał się, co wyrażało się w rosnącej liczbie jego rzędów (z ros. jarus, tiabło; starorus. czin). W XIV w. ikonostas miał jeden rząd, w XV już trzy rzędy, w XVI cztery, a w XVII stuleciu pięć rzędów. Pod koniec XVII w. ikonostasy bywały też, choć sporadycznie, sześcio- i siedmiorzędowe. Klasyczny ikonostas, ukształtowany w kręgu moskiewskim, liczył pięć rzędów symbolizujących hierarchiczność świata.  

Najniższy rząd, zwany „miejscowym”, zawiera ikony dużych rozmiarów, proskinesis, wystawiane w celu okazania im czci. Ikony z rzędu „miejscowego” są zwykle malowane obustronnie, ponieważ często „uczestniczą” w procesjach. Na poziomie tego rzędu znajdują się także Carskie Wrota (w centralnej części ikonostasu, od IX w.), a z obu ich stron Diakońskie Wrota (północne i południowe). Carskie Wrota ozdobione są ikonami ewangelistów i Zwiastowania Bogarodzicy. Ikona Zwiastowania wskazuje w tym miejscu na zapowiedź i początek zbawienia. Niekiedy też, zamiast ewangelistów, widnieją twórcy liturgii wschodniej, święci Jan Chryzostom i Bazyli Wielki. Nad symbolizującymi bramę do niebios Carskimi Wrotami znajduje się – jako źródło liturgii – ikona Ostatniej Wieczerzy lub Komunii Apostołów. Na Diakońskich Wrotach wyobrażeni są – symbolizujący posługę – archaniołowie lub święci męczennicy-diakoni: Szczepan i Wawrzyniec. Opisywany rząd „miejscowy” tworzą wizerunki: Jezusa Chrystusa (Zbawiciela, błogosławiącego, z księgą), Matki Bożej (Hodegetrii, czyli wskazującej Drogę), świętego szczególnie czczonego w danym regionie oraz ikona patronacka świątyni, wskazująca na jej wezwanie, czyli tzw. ikona „świątynna” (chramowaja). Umieszczenie ikony Jezusa Chrystusa i Matki Bożej w bliskim sąsiedztwie następująco uzasadnia Irina Jazykowa: „Chrystus i Bogurodzica spotykają nas w bramie Królestwa niebieskiego i prowadzą ku zbawieniu przez całe nasze życie”.  

Drugi rząd ikonostasu, zwany rzędem świąt (prazdnicznyj), zawiera ikony poświęcone wielkim świętom roku liturgicznego (Dodekaorton). Zatem znajdują się tutaj: „Narodzenie Bogarodzicy”, „Wprowadzenie Bogurodzicy do świątyni”, „Zwiastowanie”, „Narodzenie Chrystusa”, „Chrzest Chrystusa, czyli Objawienie”, „Przemienienie”, „Wskrzeszenie Łazarza” (nie zawsze występujące), „Wejście do Jerozolimy”, „Ukrzyżowanie”, „Zstąpienie do otchłani”, „Wniebowstąpienie Pana Jezusa Chrystusa”, „Zesłanie Ducha Świętego” (niekiedy zastąpione przez „Trójcę Świętą”) i „Zaśnięcie Bogarodzicy”. W rzędzie tym może też pojawić się ikona Matki Bożej Opieki; mogła też tutaj widnieć „Komunia Apostołów”. Skromne, pochodzące z XV i XVI w. ikonostasy nie posiadały rzędu świąt. 

Trzeci rząd to rząd „Deesis” (gr. błaganie; ros. deisusnyj). Pośrodku rzędu znajduje się Chrystus Pantokrator (Zbawiciel w majestacie). Z jego lewej strony widzimy Matkę Bożą (pierwszy człowiek w Nowym Testamencie), a z prawej – świętego Jana Chrzciciela (ostatni prorok Starego Testamentu). Ukazany w tym rzędzie Zbawiciel jednoczy w Sobie prawdy zawarte w Starym i Nowym Przymierzu; łączy się w Nim miłosierdzie (symbolizowane przez Maryję) i prawda (symbolizowana przez świętego Jana Chrzciciela). Za Matką Bożą widnieje archanioł Michał, a za świętym Janem Chrzcicielem archanioł Gabriel; dalej: apostołowie Piotr i Paweł, budowniczy i Ojcowie Kościoła: święci Bazyli Wielki i Jan Chryzostom, oraz reprezentanci Kościoła lokalnego. Rząd „Deesis” wskazuje zatem również na obecność świętych w służbie ziemskiego Kościoła oraz na ich wstawienniczą modlitwę. We wczesnych, skromnych ikonostasach w tym miejscu znajdował się rząd ikon „cztimych”, ze świętymi szczególnie czczonymi, zwłaszcza z Chrystusem typu acheiropoietos („nieuczynionym ludzką ręką”), apostołami Piotrem i Pawłem, świętymi: Mikołajem, Aleksym, Paraskewą Piatnicą, archaniołem Michałem. W XVII wieku rząd „Deesis” przeobrażał się niekiedy w rząd apostolski, w którym tronujący Zbawiciel, Matka Boża i święty Jan Chrzciciel otoczeni byli zasiadającymi na tronach dwunastoma apostołami.   

Czwartym rzędem jest rząd proroków (proroczeskij). Między prorokami Starego Testamentu, obwieszczającymi nadejście Mesjasza, znajduje się (w centrum) ikona Znak, ukazując Zbawiciela w łonie Maryi. Umiejscowiona w tym rzędzie, wskazuje ona na spełnienie się w Matce Bożej starotestamentowych proroctw. Piąty rząd, ostatni, to rząd praojców (praotieczeskij). Widnieją tutaj np. Noe, Abraham, Izaak, Jakub, a pośrodku znajduje się zazwyczaj ikona Trójcy Świętej, od XVI w. zastępowana czasem przez niekanoniczną ikonę Ojcostwo. Dodawany szósty i siódmy rząd zawierały ikony Męki Pańskiej i męczeństwa apostołów. 

Ikonostas zwieńczony jest krzyżem. Niekiedy obok krzyża znajduje się Dekalog, laska Aarona i naczynie z manną. Czasem też krzyż zastąpiony bywa Golgotą –ukrzyżowany Jezus Chrystus wraz z Matką Bożą i świętym Janem Ewangelistą. 

Część pierwsza: https://misyjne.pl/cale-niebo-w-ikonostasie/  

Zobacz także