Karaimizm w Polsce [MISYJNE DROGI]

Kiedyś Karaimi byli liczną grupą, dziś jest ich garstka. Do Polski przybyli w XIV w. i wnieśli spory wkład w naukę i kulturę.

Karaimizm (hebr. qara’im – „czytać”, „recytować” [Pismo Święte, pisma]) jest odłamem religii żydowskiej ludów kipczacko-połowieckich. Najprościej można go określić jako antytalmudyczny prąd powstały w łonie judaizmu pod wpływem islamu (VIII w.) na terenie Mezopotamii (Babilonia – dzisiejszy Irak), który rozszerzył się i zakorzenił w państwie chazarskim (Półwysep Krymski). To religia wyrosła z judaizmu, ale ukształtowana i funkcjonująca poza żydowskim środowiskiem etnicznym, głównie wśród ludów tureckich.

U początków

Powstanie karaimizmu łączy się z osobą Anana ben Dawida z Basry (ok. 700–775) – wybitnego prawodawcy i egzegety biblijnego, który wystąpił przeciwko Talmudowi jako tradycji sprzecznej z Pismem Świętym (por. Pwt 4, 2). W ten sposób stał się reformatorem, odnowicielem i kodyfikatorem wiary. Istota jego działalności polegała na propagowaniu powrotu do czystej nauki Mojżesza zawartej w Pięcioksięgu (Tora). Intrygi zwolenników Talmudu doprowadziły do uwięzienia Anana przez abbasydzkiego kalifa Abu Dżafar al-Mansura. Po wyjściu na wolność zerwał z oficjalnym judaizmem, a swoich zwolenników zorganizował w osobną gminę wyznaniową. Prześladowania zmusiły go do emigracji. Wyruszył do Jerozolimy, gdzie założył pierwszą świątynię (kienesa) dla swej konfesji. Napisał też dzieło „Księga Postanowień [Przykazań]” (hebr. Sefer ha micwoth), które zachowało się jedynie we fragmentach.

Filary wiary

Pierwotnie uczniów Anana nazywano ananitami, ale sami siebie uważali za Synów Pisma, Zakonu (hebr. Bene Mikra). Dopiero w IX w. przyjęli nazwę Karaimi. Doktryna stworzona przez Anana nie była oryginalna. Niektóre jej komponenty przejął od różnych nurtów judaizmu, islamu i chrześcijaństwa. Doktryna karaimizmu opiera się na trzech filarach: Biblia, Pismo (katuw); analogia (hakkesz); trwała tradycja (sebel jeruszsza). Zasady religii karaimskiej oraz prawa kanonicznego (oparte na Biblii) zebrał i spisał Abu Jusuf Jakub al-Kirkisani w XI w Przybycie do Polski
Karaimi mieszkają na ziemiach polskich od XIV–XV w. Książę Witold (1392–1430) podczas jednej ze zbrojnych wypraw przeciwko Złotej Ordzie sprowadził na nasze tereny 383 karaimskie rodziny i osadził je na terenach Małopolski Wschodniej. Królowie nadawali im liczne przywileje (m.in. prawo do wyznawania własnej religii, zwolnienie z opłat mostowych i rogatkowych czy z obowiązku pracy w dobrach królewskich). Po upadku Rzeczypospolitej większość gmin karaimskich znalazła się na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego. Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w obrębie odrodzonego państwa znalazły się cztery gminy karaimskie: Troki, Wilno, Łuck i Halicz, które przetrwały do XX w. W czasie pierwszej wojny światowej społeczność karaimska poniosła znaczne straty.

Kultura i nauka

Wśród Karaimów z Polski było wielu uczonych oraz pisarzy: Izaak ben Abraham (egzegeta biblijny i filozof, autor apologetycznego dzieła „Wzmocnienie wiary” [XVI w.]), Zarach Natanowicz (lekarz, pisarz, poeta religijny [XVII w.]), Abraham ben Josijahu (nadworny lekarz Jana III Sobieskiego), Ezra Nisanowicz (Ezra ha-Rofe, Ezra-Lekarz – matematyk, nadworny lekarz Radziwiłłów), Mordechaj Nisanowicz (napisał traktat, który stał się źródłem wiedzy o Karaimach [XVIII w.]), Jofuda ben Dawid (autor tablic astronomicznych, używanych po dziś dzień do obliczania karaimskiego kalendarza), Abraham Firkowicz (1786–1874) – egzegeta biblijny, archeolog, ekspert w dziedzinie starożytności hebrajskich i karaimskich, zapoczątkował współczesne karaimoznawstwo; Jaszar Łucki Josef Szełomo (1770-1855) – autor dzieł z dziedziny egzegezy biblijnej, poezji i sztuk teatralnych o tematyce religijnej). Równolegle z nauką rozwijała się karaimska literatura, w której dominowały następujące gatunki literackie: hymn pokutny, elegia żałobna (kyna) i pieśń religijna (zemer). Źródłem inspiracji dla twórczości karaimskich autorów była literatura polska, którą chętnie tłumaczyli. Zarach Natanowicz przełożył pieśń „Czego chcesz od nas Panie” (XVII w.), Salomon z Poswola przetłumaczył psalm „Kto się w opiekę odda Panu swemu” z przekładu Jana Kochanowskiego (XVIII w.), a Aben Jaszar Łucki tłumaczył wiersze Stanisława Trembeckiego (XIX w.). Na początku XX w. pierwsi karaimscy poeci pisali utwory o tematyce świeckiej w języku narodowym: Zachariasz Abrahamowicz (1878–1906) – autor pieśni „Karaimem byłem. Karaimem jestem” (Karaj edim. Karaj barmen) oraz karaimskich wersji znanych polskich pieśni (pieśń na wzór i melodię „Mazurka Dąbrowskiego” [Hanuz Karajłar eksiłmed]; Szymon Kobecki (1865–1933) – autor kołysanki „Śpij synu mój” [Jukła uwłum], pisał również piękne wiersze liryczne, a także sztuki dramatyczne wystawiane przez teatr amatorski w Trokach). W latach międzywojennych nastąpił rozwój życia kulturalnego Karaimów, do którego przyczyniły się czasopisma: „Myśl Karaimska” (1924–1939) przekształcona następnie w „Przegląd Orientalistyczny” (od 1948 r.), „Głos Karaimski” (Karaj Awazy), „Przyjaciel Karaima” (Dostu Karajnyn).

Jest ich niewielu

Po drugiej wojnie światowej uformowało się w Polsce kilka skupisk karaimskich w Warszawie, Gdańsku i Wrocławiu. Pojedyncze rodziny karaimskie można też było spotkać w Krakowie, Sopocie, Gdyni, Bydgoszczy, Opolu, Ełku, Toruniu, Gorzowie Wielkopolskim, Poznaniu. Karaimi zamieszkali w Polsce są potomkami Chazarów i Połowców. Dzisiaj jest ich nie więcej niż 130 osób. Tworzą
Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, którego status prawny określa ustawa z 21 kwietnia 1936 r. z późniejszymi zmianami. Związek ten ma charakter stowarzyszenia kulturalno-oświatowego, a jego głównym zadaniem jest reprezentowanie karaimskiej mniejszości etniczno-religijnej wobec państwa i innych związków wyznaniowych oraz troska o zachowanie folkloru.

Karaimi to mniejszość etniczna i religijna jednocześnie. Ich skupiska – praktycznie już na wymarciu – można jeszcze odnaleźć na Krymie, Litwie i w Polsce. Trudno oszacować, ilu obecnie wiernych ma ten odłam religijny na świecie. W ciągu kilkunastu wieków istnienia karaimizmu wyznawcy nauki Anana przeszli kilka etapów: od nielicznej początkowo gminy wyznaniowej ananitów, przez nawrócenie nomadów zamieszkujących państwo chazarskie do wytworzenia silnych więzi społecznych wraz z poczuciem odrębności narodowej. Współcześnie Karaimi stanowią jedną z ostatnich enklaw bardzo ciekawego narodu, dla którego XXI w. wydaje się być okresem schyłkowym.

Paweł Szuppe

Zobacz także