O wyspie, która w 1944 roku przyjęła polskie uchodźcze dzieci

75 lat temu rząd Nowej Zelandii zaprosił ponad 700 polskich dzieci i ich 102 opiekunów. To sieroty  pochodzące z polskich rodzin zesłanych na teren Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, a następnie ewakuowanych do Iranu w roku 1942. 3 lata później przybyły na daleką, nieznaną im, zieloną wyspę. Wyspę, której mieszkańcy przyjęli ich najlepiej, jak mogli…  

Dzieci te łączy jedno bardzo podobne i dramatyczne wydarzenie: ich dzieciństwo zostało brutalnie przerwane na skutek jednej z czterech masowych deportacji na wschód. Pierwsza z nich miała miejsce w lutym 1940 r (z ziem zagrabionych przez ZSRS, wywieziono ok. 140 tys. osób.) Kolejne deportacje Polaków przeprowadzono w kwietniu i czerwcu 1940 roku, ostatnią w przededniu ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki (pod koniec maja 1941 r.). W sumie zesłano ok. 340 tys. osób. 

Droga i pamięć

We wspomnieniach dzieci, które wraz z rodzicami zostały załadowane do wagonów towarowych i wywiezione na wschód, jednym z najlepiej utrwalonych momentów jest ten, w którym zetknęli się ze zbrodniczym charakterem imperium sowieckiego. Krystyna Tomaszyk wraz z matką w czerwcu 1941 r., mimo niemieckich bombardowań, trafiła do kołchozu Tułaj koła Krasnojarska. – Schodzimy   z ciężarówki. Stoimy blisko siebie. Podjeżdża do nas mężczyzna na koniu. – To pewnie komendant obozu – ktoś wspomina w książce „Droga i pamięć” – Wy i wasze dzieci, i dzieci waszych dzieci, zostaniecie tu na zawsze – stwierdza. – Mama mi tłumaczy – będziecie pracować dla matki Rosji. Patrzę na poważne twarze ludzi stojących koło mnie. Wszyscy uważnie słuchają. – Przyzwyczaicie się. Jeżeli nie przyzwyczaicie się, to zdechniecie – dodaje komendant.

>>> Historia ludzkości to historia migracji

Szansa na ratunek 

30 lipca 1941 r. w Londynie premier RP gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim układ dotyczący wznowienia stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w Związku Sowieckim. Dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich. Spośród nich miała zostać stworzona licząca dwie dywizje armia. Dla Polaków rozsianych na niezmierzonych obszarach ZSRS otwierała się szansa na ratunek. Wiadomość dotarła też do kołchozu w Tułaju. – Dzieci w sierocińcach sowieckich też usłyszały te słowa. Ci, co byli osamotnieni, i ci, co mieli innych ze sobą, poszli, bo też słyszeli. Starsi wzięli młodsze rodzeństwo za ręce – wspominała Krystyna Tomaszyk.

>>> Papież: nie bójcie się migrantów. Jezus też nim był

Modlitwa w przytułku  

Wyjście z łagrów nie oznaczało jednak końca koszmaru. Długa droga, głód i fatalny klimat dziesiątkowały wyczerpanych więźniów. Szczególnie trudny był los dzieci. Wiele sierot znalazło się w organizowanych spontanicznie prowizorycznych przytułkach. Jeden z nich był prowadzony przez matkę Krystyny Tomaszyk. – Dużo dzieci jest teraz w Kharkin Batasz (w Uzbekistanie – przyp. red.). Nasz dzień w sierocińcu zaczyna się poranną pieśnią i kończy wieczorną „Wszystkie nasze dzienne sprawy”. Gdy zbierzemy się do modlitwy, miejscowi i ludzie wychodzą na zewnątrz ze swoich lepianek. Niektórzy podchodzą blisko, żeby lepiej słyszeć słowa naszego śpiewania. Reszta dnia, między ranną i wieczorną modlitwą, jest podzielona lekcjami i ustawianiem się w kolejkę po jedzenie – miska zupy i kawałek chleba – opowiadała Krystyna Tomaszyk.

MB Częstochowska w Iranie  

W wyniku ewakuacji armii gen. Władysława Andersa z ZSRS kilkadziesiąt tysięcy cywilów, w tym kilkanaście tysięcy dzieci, trafiło do okupowanego przez aliantów Iranu. Obozy dla polskich cywilnych uchodźców zorganizowano w Teheranie, Ahwadzie oraz Isfahanie. W tym ostatnim mieście utworzono ośrodek dla blisko 2,6 tys. dzieci, głównie sierot i półsierot. Część z nich zmarło na skutek chorób i ciężkich warunków bytowych w ZSRS. Jeden z ośrodków w Isfahanie znajdował się w pałacu irańskiego księcia Soremidoule, drugi przy klasztorze sióstr szarytek. Dziś to miejsce upamiętnia tablica pamiątkowa z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej.

W irańskich ośrodkach powstawały szkoły, przedszkola oraz place zabaw dla młodszych dzieci. Opiekę sprawowały polskie nauczycielki. Starszą młodzież skierowano do kilku szkół zawodowych, gdzie uczyły się krawiectwa, wiązania dywanów i innych rzemiosł. Dla tysięcy dzieci był to jednak przede wszystkim okres odbudowy własnych sił. – Z czasem dzieci zmieniały swój wygląd fizyczny. Przytyły. Ich twarze nabrały szczęśliwszego i jaśniejszego wyrazu – wspominała Krystyna Tomaszyk. 

Rząd dostarczy łóżka i pościel  

Iran nie był wtedy jedynym krajem, w których powstały ośrodki dla polskich dzieci-tułaczy. Rząd Polski na Uchodźstwie zaapelował do Ligi Narodów o pomoc dla ewakuowanych. Na wezwanie odpowiedziały Indie, Liban, Meksyk i Unia Południowej Afryki. W kwietniu 1942 r. 650 dzieci przewieziono wojskowymi ciężarówkami z Aszchabadu do Bombaju. Obóz tranzytowy dla uchodźców, tzw. Country Club, znajdował się także w Karaczi (obecnie Pakistan). Szacuje się, że ok. 6 tys. osób, w większości dzieci, trafiło do Libanu. Był jednak i kraj o wiele odleglejszy, gdzie trafiły polskie dzieci. To… kraj zielony, wyspiarski, Nowa Zelandia. W grudniu 1943 r. temat ich przyjęcia pojawił się w rozmowie konsula RP w Wellington hrabiego Kazimierza Wodzickiego z premierem Nowej Zelandii Peterem Fraserem.

3 dni przed końcem roku przesłał on polskiemu dyplomacie list, w którym zapewniał, że „rząd nowozelandzki dokona wszelkich przygotowań związanych z zaopatrzeniem obozów i dostarczy niezbędne środki takie jak: łóżka, pościel, umeblowanie, zaopatrzenie kuchenne itp. Rząd nowozelandzki przejmie odpowiedzialność za utrzymanie obozu, remonty, wyżywienie i ubiór dzieci, na warunkach ustalonych po porozumieniu z Rządem Polskim”. 

Bajki o nowym, nieznanym kraju  

Premier,  jako miejsce, w którym dzieci będą mogły znaleźć schronienie wskazywał opuszczony obóz internowania dla obywateli państw walczących z koalicją aliancką w Pahiatua na Wyspie Północnej. Logistykę ich przyjazdu nadzorowali: konsul Wodzicki i jego żona Maria z domu Dunin-Borkowska. Ich wysiłki wspierali nieliczni Polacy mieszkający na Wyspie Północnej. 

Wczesnym latem 1944 r. informacja o przygotowaniach do powitania polskich dzieci dotarła do Iranu. Dla Polaków już Iran był czymś zupełnie nowym, a teraz mieli „wylądować” na Pacyfiku. By było to jak najmniej stresujące dla najmłodszych jeszcze w Iranie organizowano wykłady o zupełnie nieznanym kraju. – Słuchaliśmy jak bajek z książki Andersena. Mówiono, że to raj! Rządy demokratyczne, wspaniały klimat, wyspy wiecznie zielone, urodzajna ziemia, dwa zbiory rocznie, owce, bydło. Po okropnościach w Rosji mówiono o pracowitych, dobrych, zaradnych i uczciwych ludziach, którzy nie zamykają domów na klucz. Trudno nam było w to uwierzyć – wspominała Dioniza Choroś, jedna spośród dzieci z Pahiatua (Dzieci z Pahiatua tak nawet oficjalnie nazywana jest grupa polonijna w Nowej Zelandii). W trakcie przygotowań do wyjazdu wydawało się, że dużym problemem będzie skompletowanie personelu chętnego do opieki na dziećmi. Ostatecznie jednak udało się zebrać ponad stu opiekunów.

„Boże narodów, u Twych stóp…” 

Podczas pożegnania w Isfahanie dzieci usłyszały od nauczycieli, że „muszą być godnymi przedstawicielami Polski”. Następnie wsiadły do autobusów i ciężarówek i wyruszyły do amerykańskiej bazy w Sułtanabadzie, a stamtąd pociągiem do odległego o ponad 1500 km portu w Chorramszahr nad Zatoką Perską. Polacy dotarli tam dopiero po sześciu dniach. Z tego punktu parowcem „Sontay” wyruszyli do Bombaju. Po dziesięciu dniach podróży dzieci i ich opiekunowie wsiedli na pokład gigantycznego amerykańskiego transportowca USS „General George M. Randall”. Większość miejsc zajmowali nowozelandzcy żołnierze wracający do ojczyzny. Przez kolejne dwa tygodnie nauczyli polskie dzieci hymnu ich kraju „Boże narodów, u Twych stóp łączymy się więzami miłości”. Został on odśpiewany tuż po przybyciu do Pahiatua. Wieczorem 31 października 1944 r. „Randall” dopłynął do Wellington.

Szkoła, harcerstwo i kościół. Mała Polska

„Następny ranek był słoneczny. Przy dźwiękach trzech orkiestr okręt wpłynął do portu. Dla nas miał to być ostatni postój przed zakończeniem wojny i powrotem do niepodległej Polski” – pisała po latach Dioniza Choroś. W porcie dzieci zostały powitane przez premiera Nowej Zelandii. Otrzymały paczki słodyczy i wsiadły do pociągu, który zawiózł je do położonego w głębi wyspy miasteczka Pahiatua. Czekał na nie obóz, który po koszmarze poprzednich lat, pobycie w pustynnym Iranie i długiej podróży, uznały niemal za raj. – Tu stworzono nam Małą Polskę, ze szkołą, kościołem, opieką lekarską, polskim harcerstwem, wszystko obstawione polskim personelem, który z nami przyjechał. Obok naszych polskich, byli też tamtejsi nauczyciele, którzy uczyli dzieci angielskiego. W obozie bardzo szybko powstała polska biblioteka. Każde z dzieci w swoim skromnym bagażu miało obowiązek przewiezienia kilku polskich książek. Życie duchowe koncentrowało się wokół Sybiraka ks. Michała Wilniewczyca i  dwóch towarzyszących mu sióstr urszulanek.
 

Zmiany na lepsze 

Wśród nowozelandzkich opiekunów polskich dzieci byli weterani armii tego kraju. Jeden z nich – John Thomson – zajmował się pracą z harcerzami. – Myślę, że częściej chodził w mundurze harcerskim niż w wojskowym. Zabierał harcerzy do Greytown na zawody harcerskie, gdzie wszyscy się świetnie bawili. Ojciec poświęcał im tyle czasu, ile tylko mógł. Jego nagrodą były zmiany na lepsze, jakie dostrzegał u tych dzieci, i ich poczucie humoru – wspominała jego córka Elizabeth Banks. Już w 1945 r. najstarsze dzieci podejmowały prace na farmach otaczających Pahiatuę.

W kolejnych latach wiele z nich rozpoczęło naukę w szkołach zawodowych, a także studia. Integracji z miejscową społecznością sprzyjało również przybycie części rodziców, którzy postanowili pozostać na Nowej Zelandii. Po kilku latach niektórzy przenieśli się do Australii. O ich spokojnej przyszłości w odległym kraju przesądziła decyzja premiera Nowej Zelandii. – Władze nowozelandzkie zawsze uważały i uważać będą, że polskie dzieci są ich gośćmi w tym kraju. […] Życzeniem naszego rządu jest to, żeby ci młodzi ludzie mieli nieograniczoną wolność wyboru oraz żeby ich wybór był oparty wyłącznie na ich przyszłym szczęściu – mówił Peter Fraser do Szczęsnego Zaleskiego, przedstawiciela rządu RP na Uchodźstwie.
 

Żywię poczucie wdzięczności i co dnia odmawiam modlitwę dziękczynną: Kochany Jezu, dziękuję Ci, żeś wyprowadził z Rosji moją matkę i ojca oraz całą mą rodzinę i zaprowadził w te strony świata. Jestem rzeczywiście szczęściarzem” (Anicet Łakomy, który na Nową Zelandię przybył w wieku 7 lat).  

Powrót do ojczyzny. Na chwilę i na dłużej  

Obóz zamknięto w kwietniu 1949 r. Na powrót do Polski zdecydowało się niewielu jego mieszkańców, głównie ci, których część rodziny innymi drogami trafiła do kraju. Zdecydowana większość dzieci z Pahiatua zobaczyło swoje rodziny dopiero po kilkudziesięciu latach – w czasach późnego PRL-u lub w III RP. W 1957 r. do Polski wrócił ks. Michał Wilniewczyc. Zamieszkał w Drohiczynie nad Bugiem – jedynym skrawku jego diecezji pińskiej, który pozostał po polskiej stronie granicy. Był kanonikiem honorowym i profesorem seminarium duchownego. Po powrocie do Polski w dalszym ciągu udzielał się w akcjach charytatywnych, był koordynatorem działających w diecezji od roku 1986 parafialnych zespołów charytatywnych. Zmarł w 1997 r., pozostawiając po sobie zapisy wspomnień z Syberii, Iranu i Nowej Zelandii.  
Wspominana wcześniej Krystyna Tomaszyk ukończyła studia na uniwersytecie Victoria, w Wellington. Pracowała jako doradca w Departamencie Opieki nad Maorysami. W ubiegłym roku, za wybitne zasługi w działalności na rzecz środowisk polonijnych w Nowej Zelandii, została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi RP.  W 1952 r. teren obozu w Pahiatua zamieniono na gospodarstwo rolne. Śladem polskich dzieci była mała kapliczka w kształcie groty wzniesiona ku czci Matki Boskiej. W roku 1971 grupa byłych wychowanków obozu zawiązała komitet budowy pomnika, który został odsłonięty cztery lata później. W jego cokole wmurowano część kamieni z kapliczki, która popadła w ruinę. 

Zobacz także