Post w religiach Abrahamowych

Pojęcie „religie Abrahamowe” weszło na stałe do języka teologii chrześcijańskiej. Objęte nim zostały trzy religie nawiązujące do doświadczenia wiary i drogi życia Abrahama (żył na początku II tysiąclecia przed Chrystusem): chrześcijaństwo, judaizm oraz islam. Chrześcijanie wierzą, iż przez Stary Testament są duchowo zjednoczeni z plemieniem Abrahama – Żydami. Muzułmanie życie swoje na wzór Abrahama podporządkowali całkowicie Allahowi – jedynemu Bogu. Wierzący w Jezusa Chrystusa – Syna Bożego – przekonani są, iż ten sam Abraham (którego imię dosłownie znaczy „kochający ojciec”) jest patronem trzech religii monoteistycznych. Jego życie znaczone było rozlicznymi doświadczeniami na drodze wypełniania woli Boga. Abraham, wypełniając tę wolę przeżywał post, jest to bowiem praktyka, która determinuje człowieka i daje duchową moc.

Jan Paweł II skierował do tysięcy młodych muzułmanów zebranych na stadionie w Casablance w Maroku 19 sierpnia 1985 r. znamienne słowa: „My, chrześcijanie i muzułmanie, mamy wiele rzeczy wspólnych jako wierzący i jako ludzie. Żyjemy w tym samym świecie, naznaczonym wieloma znakami nadziei, ale również wieloma znakami budzącymi obawy. Abraham jest dla nas tym samym wzorem wiary w Boga, poddania się Jego woli i ufności w Jego dobroć. Wierzymy w tego samego Boga, Boga jedynego, Boga żyjącego, Boga, który stwarza świat i swoje stworzenie doprowadza do doskonałości”. Słowa te ukazują wzór Abrahama, który dla wiernych trzech wielkich religii monoteistycznych może być patronem jednego z ważnych na drodze duchowej wyrzeczeń – postu.                                                 

Nie tylko w religiach Abrahamowych

Od 13 do 18 sierpnia 2014 r. papież Franciszek odbywał podróż apostolską do Korei Południowej, określanej „krainą spokojnego poranka”. W ostatnim dniu tej pielgrzymki do kraju, w którym chrześcijanie wszystkich Kościołów i wspólnot eklezjalnych stanową zaledwie ułamek społeczności, spotkał się ze zwierzchnikami niechrześcijańskich oraz chrześcijańskich wspólnot religijnych. Wobec buddystów, konfucjanistów, wyznawców tradycyjnych (pierwotnych) religii koreańskich oraz prawosławnych, anglikanów i luteranów powiedział: „Pragnę podziękować wam za uprzejmość i życzliwość, jakie okazaliście mi, przybywając tutaj, aby się ze mną spotkać. Życie jest drogą, drogą długą, jednak drogą, której nie można przebyć samotnie. Trzeba iść z braćmi w obecności Boga. Dlatego dziękuję wam za ten gest wspólnego podążania w obecności Boga: o to prosił Bóg Abrahama. Bądźmy braćmi, uznawajmy się za braci i idźmy razem. Niech Pan nam błogosławi”.

Post znany jest nie tylko w religiach Abrahamowych, ale w ogóle w licznych religiach – dawnych i współczesnych. Wyraża się on w ograniczeniu zaspakajania życiowych potrzeb – takich jak spożywanie pokarmu i przyjmowanie napoju. Może mieć charakter ilościowy oraz jakościowy. W katolicyzmie post ilościowy to ograniczenie ilości spożywanego pokarmu; jakościowy, czyli tzw. post „o chlebie i wodzie”, polega na wykluczenie określonych potraw (przede wszystkim mięsa, ale też nabiału i jaj). Wyrzeczenia osób, które podejmują taką praktykę służą ogólnoludzkiemu braterstwu i solidarności. Pozwalają skoncentrować się na drugim człowieku – poprzez odwrócenie się od zapatrzenia się w siebie i swoje problemy. Post daje nade wszystko siły do zmierzania do celu życia ludzkiego, którym jest Bóg.

Służy wielu celom

W historii wierzeń post wyrażał: samo wyrzeczenie (religie Indii), żałobę (religia starożytnego Egiptu), dyscyplinę (Pitagorejczycy), umiarkowanie (cynicy, stoicy, Epikurejczycy). Praktyka wstrzemięźliwości chronić miała przed szkodliwym wpływem sił nadnaturalnych, np. przed siłą mana (religie ludów pierwotnych), przed nieczystymi pokarmami, np. wieprzowiną (judaizm, islam), napojami – np. alkoholem (buddyzm, islam).

Przez podjęcie praktyk postnych – jak uważali i wciąż uważają wyznawcy różnych religii – wchodzi się w stan czystości rytualnej. Stanowi ona wymóg podjęcia fundamentalnych egzystencjalnych decyzji i przeprowadzenia ważnych życiowych czynności bądź działań. Działanie takie jest przygotowaniem do podjęcia ważnego zadania – misji danej przez Boga określonej osobie lub grupie.

Post towarzyszy rytom przejścia (np. inicjacjom u ludów pierwotnych oraz wtajemniczeniom w różne stopnie duchowego życia w religiach Dalekiego Wschodu i Indii). Stanowi wyraz pokuty, ofiary, samoumartwienia (chrześcijaństwo, islam). Służy wzmocnieniu duchowych sił człowieka, by mógł on nawiązać kontakt z bóstwem (szamanizm, hinduizm).

Post i modlitwa

Hinduiści i buddyści nie spożywają mięsa z powodu doktryny, która zabrania odbierania życia istotom żywym, a zatem zwierzętom. Z zadawania przemocy powinni rezygnować nie tylko ludzie, ale wszystkie żywe, czujące istoty. Również wiara w reinkarnację nie pozwala na przyjmowanie pokarmów mięsnych, bowiem w zwierzę może – na skutek bilansu czynów spełnionych w życiu – wcielić się człowiek. Rezygnacja z potraw mięsnych nie jest zatem dla tych niechrześcijan z Azji postem. Ten bowiem wiąże się z innymi rodzajami pożywienia.

Post praktykowany w różnych religiach może wyrażać się w powściągliwości w pożyciu małżeńskim, czy też w ogóle w dystansowaniu się od różnorodnych przyjemności. Jest przede wszystkim praktyką ascetyczną.

Człowiek podejmujący go, czy to indywidualnie, czy we wspólnocie, okazuje przede wszystkim swoją wdzięczność wobec Boga Stwórcy, który jest dawcą życia oraz środków do życia. Post jako akt pokutny podejmowany jest przez skruszonego grzesznika, żałującego swoich niecnych – grzesznych – czynów. Pragnie w ten sposób zadośćuczynić Bogu i bliźniemu za popełnione zło. Co więcej, post stanowić może przygotowanie do świętowania wielkich uroczystości. Nie ma postu religijnego bez modlitwy. Jest ona istotnym warunkiem praktyk postnych.

Świat islamu

W islamie post – saum – przypada w trakcie ramadanu – czyli w dziewiątym  księżycowym miesiącu kalendarza muzułmańskiego. Jest jednym z pięciu obowiązków religijnych (zwanych  filarami) każdego dorosłego muzułmanina.

Islam miał przyjąć tę tradycję i praktykę od Żydów. Żydowski postobchodzony był na pamiątkę powrotu Mojżesza z Góry Synaj z Dekalogoiem – tablicą Dziesięciu Przykazań Bożych. Post w religii biblijnego Izraela wyrażał przebłaganie za popełnione grzechy. Mahomet, znając tę praktykę, nakazał ją muzułmanom w 622 r., po wywędrowaniu z Mekki do Medyny. Fakt ten miał podkreślać roszczenia Mahometa do bycia dziedzicem Mojżesza, niezależnym od Żydów. Początkowo muzułmanie mieli pościć od kilku do dziesięciu dni. Praktyka ta zmieniona została w 623 r., gdy Mahomet po sporze z Żydami (dotyczącym jego roszczeń prorockich) zmienił kierunek odprawiania modlitwy z Jerozolimy na Mekkę.

Zasady postu określone zostały przez świętą księgę islamu – Koran (sura 2, 183-185, 187). W czasie ramadan uważne jest wzbudzenie intencji podjęcia postu, którą wypowiada się każdego ranka. Post trwa cały miesiąc – codziennie od wschodu do zachodu słońca. Nie obowiązuje w nocy, kiedy czas poświęca się na życie towarzyskie oraz spożywanie obfitych posiłków. Post muzułmanów polega nie tylko na powstrzymywaniu się od przyjmowaniu pokarmów i napojów lecz także na niepaleniu tytoniu. Nie można w tym świętym czasie przyjmować używek. Pożycie małżeńskie zabronione jest w dziesięciu ostatnich nocach ramadanu, określanych jako i’tikaf, kiedy wierni przebywają w meczetach, dystansując się od absorbujących na co dzień spraw doczesnych.

Wdzięczność za dar misji Mahometa

Czynnikami przerywającymi post są w islamie (oprócz złamania powyższych zakazów): menstruacja, atak choroby nerwowej bądź psychicznej, a także upojenie alkoholowe (muzułmanów obowiązuje całkowita abstynecja). Z postu zwolnione są dzieci, osoby starsze (po czterdziestym roku życia) oraz chorzy, nadto kobiety w ciąży, połogu i w czasie karmienia. Nie obowiązuje też podróżnych, ale i biorących udział w wojnie. Obowiązkiem zwolnionych z postu (na skutek okoliczności życia) jest podjęcie tej praktyki w innym terminie lub wyświadczanie dobrowolnej jałmużny (sadaka), co reguluje Koran. Zakończenie ramadanu – będące Świętem Przerwania Postu (Id al-Fitr) – jest jedną z najważniejszych uroczystości w świecie islamu.

Post muzułmanów wyraża wdzięczność za rozpoczęcie w miesiącu ramadan proroczej misji Mahometa oraz za dar Bożego objawienia, spisanego w Koranie i darowanego nie tylko Arabom, ale przez nich – całej ludzkości. Post ten stanowi  zachętę muzułmanów do otaczania troską potrzebujących, głodnych, biednych. Uczy ich wyrzeczenia się i pokuty. Wzmacnia solidarność i jedność wszystkich wierzących w Allaha. Służy budowaniu wzajemnych więzi przez wyznawców islamu. Wyraża sprzeciw wobec hedonistycznego, konsumpcyjnego stylu życia.

Islam zachęca swoich wiernych do dobrowolnego podejmowania postu również w inne określone przez tradycję dni.

W świecie Izraela

Post w religii biblijnego Izraela, ale też i w czasach Jezusa Chrystusa, był oczywistą praktyką. Nie był czymś nadnaturalnym czy nadzwyczajnym. Wpisywał się w życie Hebrajczyków – Żydów.

Nieprzyjmowanie pokarmu przez cały dzień to typowa praktyka postna czasów Biblii Hebrajskiej, a więc Starego Testamentu. Znane też były wśród Żydów praktyki postne trwające dłużej niż jeden dzień. Podczas ich trwania rozdzierano swoje szaty, a głowy posypywano popiołem bądź ziemią. Wdziewano na siebie wory pokutne. W trakcie postu pokutnik mógł płakać czy nawet lamentować. Była to również powszechna praktyka żałobna, będąca reakcją na nieszczęście spowodowane śmiercią członka rodziny czy kogoś bliskiego.

Ważnym powodem postu w religii biblijnego Izraela były klęski, katastrofy narodowe bądź ich niebezpieczeństwo. Michał Wojciechowski pisze: „W obliczu zagrożenia śmiercią lub inną klęską również podejmowano post i pokutę. Miały one na celu ubłaganie Boga (por. Jl 2,12-17; Jdt 4,9-13; 2 Krn 20,3) albo też okazanie zwątpienia i rozpaczy (por. Est 4,3). Post stanowił widomy znak nawrócenia, przemiany życia. Bóg przez usta proroka mówi do Izraelitów: «(…) nawróćcie się do Mnie całym swym sercem, przez post i płacz, i lament» (Jl 2, 12) (…).

Post był częścią pokuty po popełnieniu grzechu (np. bałwochwalstwa, por. np. 1 Sm 7, 6). Król Achab, przerażony groźnym proroctwem Eliasza o karze za jego zbrodnie, podjął post i pokutę (por. 1 Krl 21,27). W Księdze Nehemiasza czytamy o jego poście i modlitwie z powodu grzechów narodu, których skutkiem było zburzenie Jerozolimy (por. 1,4). Podobna była inspiracja postu Daniela (por. Dn 9,3). Według Księgi Jeremiasza, dzień publicznego postu został wybrany dla ogłoszenia proroctw Jeremiasza dotyczących grzechów narodu i nadchodzącej kary (por. 36,9).

(…) Najważniejszym dniem postnym w Starym Testamencie i w dzisiejszym judaizmie był i jest – podkreśla M. Wojciechowski – służący pokucie i nawróceniu Dzień Przebłagania – Jom Kippur (por. Kpł 16). Obowiązywał on bezwzględnie wszystkich Izraelitów (por. Kpł 23,29). Obchodzony jest jesienią (10 dnia miesiąca tiszri). Post ten stanowił element pokuty za grzechy całego Izraela z poprzedniego roku. Tego dnia składano też ofiary, a grzechy symbolicznie wkładano na kozła, którego następnie wypędzano na pustynię (…) Post mógł mieć jeszcze jedną ważną funkcję – przygotowywał do spotkania z Bogiem. Dlatego Mojżesz i Eliasz pościli przed otrzymaniem objawień (por. Wj 34,28; 1 Krl 18,8). Również w Księdze Daniela jest mowa o poście w ramach duchowego przygotowania tego proroka, który miał otrzymać światło Boże i misję do wypełnienia (por. 9, 3; 10, 12; 13, 2-3)”.

Według Starego Testamentu post to akt pokuty, który wskazuje na pokorę i uniżenie  człowieka-stworzenia wobec Boga Stwórcy.

Post Jezusa na pustyni

W Nowym Testamencie, a zatem w pierwotnym chrześcijaństwie, praktyka postu nabrała wymiaru wewnętrznego. Zgodnie z doktryną katolicyzmu jest to jedna z form pobożności (oprócz jałmużny i modlitwy) i jest tym samym zewnętrznym znakiem wewnętrznego nawrócenie człowieka. Oczyszcza człowieka ze złych skłonności, jest ćwiczeniem woli, przyczynia się do opanowywania popędów i do odpowiedzialnego używania wolności.

Przez praktykę postu chrześcijanie wspominają ważne wydarzenia religijne i dzieła Boga. Solidaryzują się z Jezusem Chrystusem, który pościł czterdzieści dni na pustyni, dając w ten sposób wzór swoim naśladowcom w pokonywaniu pokus – „pożądliwości ciała, pożądliwości oczu i pychy tego żywota”. Praktykowany przez chrześcijan post w Wielki Piątek jest znakiem ich wdzięczności za dar odkupienia ludzkości dokonany przez śmierć Jezusa Chrystusa na drzewie krzyża.

Post obowiązuje chrzescijan w każdy piątek, będący dniem wspomnienia męki i śmierci Pana Jezusa. W ciagu roku liturgicznego w Kościele katolickim szczególne znaczenie – jako czas pokuty i nawrócenia – ma okres liturgiczny Wielkiego Postu (nr 1438).                                

Post w chrześcijaństwie stanowi wyraz pokuty wewnętrznej. Katechizm Kościoła Katolickiego stwierdza: „Podobnie jak u Proroków, wezwanie Jezusa do nawrócenia i pokuty nie ma na celu najpierw czynów zewnętrznych, «wora pokutnego i popiołu», postów i umartwień, lecz nawrócenie serca, pokutę wewnętrzną. Bez niej czyny pokutne pozostają bezowocne i kłamliwe. Przeciwnie, nawrócenie wewnętrzne skłania do uzewnętrznienia tej postawy przez znaki widzialne, gesty i czyny pokutne” (nr 1430). Zarówno Biblia, jak i ojcowie Kościoła podkreślają znaczenie trzch form pokuty wewnętrznej. Jest nią właśnie post wraz z modlitwą i jałmużną. „Wyrażają one nawrócenie w odniesieniu do samego siebie, do Boga i do innych ludzi” (nr 1434).

BIBLIOGRAFIA

Sakowicz E., Post, w: Wojnowski J. (red.), Wielka Encyklopedia PWN, t. 22, Warszawa 2004, s. 118-119.

Sakowicz E., Saum, w: Gigilewicz E. (red.), Encyklopedia katolicka, t. 17, Lublin 2012, kol. 1151.

Sakowicz E., Znaczenie postu w dialogu chrześcijan i muzułmanów, „As-Salam. Muzułmańskie Czasopismo Społeczno-Kulturalne” 2009 nr 3, s. 6-7.

Wojciechowski M., Jak poszczono w Starym Testamencie, „Niedziela”. Tygodnik Katolicki [Wydanie ogólnopolskie], 2024 nr 9, s. 12-13.

Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994.

Zobacz także