O ikonie Podwyższenia Krzyża Świętego 

Święto Podwyższenia Krzyża Świętego, którego kanon jutrzni ułożył Kosma z Maiumy, obchodzone jest 14 września już od IV stulecia. Upamiętnia ono odnalezienie Chrystusowego krzyża przez cesarzową Helenę, matkę imperatora Konstantyna Wielkiego, podczas mającej miejsce w 326 r. wyprawy do Ziemi Świętej. 

Ikona Podwyższenia Krzyża Świętego ukazuje moment, kiedy odnaleziony krzyż zostaje podniesiony nad uczestniczącym w tym wydarzeniu tłumem przez biskupa Jerozolimy Makarego. Ikonę tę można zobaczyć w ikonostasie, a konkretnie w jego rzędzie ikon świąt. O odnalezionym przez cesarzową Helenę krzyżu oficjum święta Podwyższenia Krzyża mówi, że krzyż ten jest „drzewem życia zasadzonym na Golgocie”. 

>>> Dziś święto Podwyższenia Krzyża. To znak rozpoznawczy chrześcijan

Historia

Najstarsze przedstawienie na ikonie obrzędu, jakim jest podwyższenie odnalezionego krzyża Chrystusowego, datowane jest na XI stulecie. Scena ta widnieje na ikonach ze świętami (menologion) obchodzonymi od września do listopada i od września do lutego, pochodzących  z monasteru Świętej Katarzyny na Synaju. Ukazuje ona biskupa Makarego na ambonie, wyobrażonego z profilu, z trzymanym przed sobą krzyżem, a na stopniach lub pod amboną stojących koncelebransów. 

>>> Justyna Nowicka: na tropie gwoździ z Krzyża Chrystusa

Na ikonach Rusi temat ten pojawia się najwcześniej w XV w. Scena rozgrywa się na tle cerkwi. Biskup Makary stoi, dzierżąc krzyż w rękach wzniesionych nad głową, podtrzymywanych na przykład przez diakonów trzymających zapalone świece lub kadzidło. Przy biskupie Makarym znajdują się cesarz Konstantyn I Wielki i święta Helena, jego matka, natomiast w dolnej części ikony wierni, a wśród nich chór cesarski i chór metropolitalny. Niekiedy też na ikonie Podwyższenia Krzyża Świętego może widnieć posąg jeźdźca na koniu, umieszczony na kolumnie. Jest to statua przedstawiająca cesarza Justyniana I Wielkiego. Zdarza się również, że cesarz Konstantyn i jego matka podtrzymują drzewo Krzyża Świętego. Czasem uczestniczą w tym wydarzeniu również Żydzi. 

 Opowieść o odnalezieniu 

Można natknąć się także na przedstawienie w przestrzeni jednej ikony całej opowieści o odnalezieniu Chrystusowego krzyża. Taką ikoną jest szesnastowieczna ikona z Drohobycza na Ukrainie. Tworzą ją trzy sfery, w których zawarto wspomnianą opowieść. Zilustrowana na ikonie historia głosi, że cesarzowi Konstantynowi ukazał się anioł i polecił mu odnaleźć relikwie krzyża. Przedstawia ona również imperatora i jego matkę, gdy pytają Żydów o miejsce ukrycia relikwii, uwięzienie Żydów w studni, cudowny znak dany przez krzyże znajdujące się pod ziemią, wskazanie przez Judę miejsca ukrycia krzyży i ich wykopanie, przyłożenie krzyża do zmarłego i zaniesienie Chrystusowego krzyża przez cesarza Konstantyna i świętą Helenę patriarsze. Tym patriarchą nie jest jednak Makary, ale, co wynika z inskrypcji, święty Jakub. Zatracono więc tutaj granice czasowe, ponieważ chodzi najprawdopodobniej o pierwszego biskupa Jerozolimy. 

>>> Franciszek: krzyż jest świętym znakiem i nie powinien być sprowadzany do ozdobnej biżuterii

Liturgia Kościoła wschodniego następująco zwraca się w święto Podwyższenia Krzyża Świętego do tego Drzewa Życia: „Krzyżu, twój jaśniejący gwiazdami obraz wskazał zdecydowane zwycięstwo wielkiemu pobożnemu cesarzowi, którego matka znalazłszy ciebie, uczyniła znanym całemu światu i dzisiaj podnosząc ciebie, my, chóry wiernych, wołamy: »Oświeć nas światłością twoją, życiodajny krzyżu. Uświęć nas mocą twoją, najpobożniej czczony krzyżu. Umocnij nas przez podniesienie twoje, podnoszony przeciwko bojowym zastępom wrogów«”. 

Zobacz także